روان انساني در حماسه هاي ايراني

گروه: افسانه ها و فرهنگ توده
نویسنده: آرش اكبري مفاخر
منبع: حميد تقي آبادي

در آشفته بازاري كه سرنوشت چاپ و نشر كتاب و همچنين فرهنگ كتابخواني ما را كتاب هاي شبه عرفاني وارداتي آمريكاي جنوبي تعيين مي كنند و كتاب هاي داستاني- تخيلي غربي با ترجمه هاي مختلف و شمارگان پنجاه هزاري كه به چاب هاي دهم و يازدهم مي رسند و بي هيچ هماوردي در ميدان خاموش ادبيات ايران ترك تازي مي كنند و عموما هم ذائقه علاقه مندان به كتاب و كتابخواني را تا سطح تصاوير و اتفاق هاي صرفاً جالب و عجيب و غريب پايين مي آورند، چاپ كتاب هاي عميق و جدي كه مستقيماً با روحيه قومي و ملي ايراني سروكار دارند، جسارت و شهامتي ستودني و قابل توجه مي طلبد.
يكي از اين كتاب ها كه توسط انتشارات ترفند در 232 صفحه به چاپ رسيده و به عنوان برگزيده ي كتاب سال دانشجويي در سال 85 انتخاب گرديده است، كتاب ” روان انساني در حماسه هاي ايراني“ نوشته آرش اكبري مفاخر مي باشد. اين كتاب همان طور كه از نامش پيداست، درصدد شناخت و شناساندن ساختار وجودي انسان در ادبيات باستان و بازتاب و تأثير آن در متون و نوشته هاي پس از خود مي باشد. كتاب در كل به دو پاره مفهومي به نام هاي ”روان و انسان“ و ”روان پهلوانان در حماسه هاي ايراني“ تقسيم شده كه هر پاره در چهار بخش به صورت جزئي بررسي و تحليل شده است.
نويسنده پس از طرح موضوعاتي چون روان و تن و بررسي ادوار چهارگانه آفرينش كه به گمان او دوره آرماني اساطير ايراني است، به تحليل انسان ايراني، ساختار انسان و روان انسان در انديشه مينويي مي پردازد. الگوهاي شخصيتي كه او براي بررسي روان اساطيري برگزيده، عبارتند از: آرش كمانگير، گرشاسب، بانو گشسپ و سياوش. براي مثال، هنگام بازكاوي روان آرش، پس از اينكه ريشه اسطوره اي او را در پيوند با گاو مرزنما از متون پهلوي استخراج مي3كند، با نگاهي به ”اوستا“ و ”ريگ ودا“ به بررسي سرچشمه هاي باران آوري آرش در اين متون مي پردازد و علاوه بر اين پيوند, او و باران را در متوني مانند بندهشن، گزيده هاي زاد اسپرم و مينوي خرد جستجو كرده و در نهايت با گريز به ادبيات فارسي و مقايسه آرش و ”زوتهماسب“ به اين نتيجه مي رسد كه ”زو“ در اين مورد دگرگون شده آرش است. همان طور كه گفته شد، نويسنده در اين كتاب در پي يافتن ريشه رفتار و كنش هاي نام آوراني چون آرش، سياوش، بانوگشسب و گرشاسب است تا به اين بهانه پلي بزند بين آنچه بيانگر پيدايش خير و شر در دوره هاي ابتدايي آفرينش است و آنچه تحت عنوان نيروهاي اهورايي و اهريمني يا همان خير و شر در ادبيات حماسي ما نام گذاري شده اند, و اين يعني كنكاش در ساختار وجودي انسان ايراني و آنچه پيش از تن او وجود داشته؛ يعني ”روان“.

اين كلمه كه عنوان كتاب نيز به آن اشاره دارد، در ادبيات باستان آن طور كه در مقدمه اين كتاب آمده: «نيرويي است كه پيش از تن آفريده شده و پس از آفرينش انسان به پيكر او تنيده شده است و خويشكاري خود را در اين گيتي به كار مي گيرد و پاداش و پادافره خود را در مينو يا دوزخ به دست مي آورد. روان در اين گيتي، راهنماي تن، در انجام انديشه، گفتار و كردار نيك و بد اوست و تن را همانند نگهباني مي ماند كه به پاسداشت او برگماشته شده است. نيك و بد كردار آدمي به گردن روان اوست و در روز فرجامين، او پاسخگوي كردار تن آدمي است.»
نكته اي كه در اينجا قابل توجه است، مسؤوليت روان در برابر تن و اهميت وظايفي است كه او بر عهده دارد. از طرفي، همه مي دانيم كه در فرهنگ ما هيچ گاه اين دو (روان و تن) از يكديگر جدا نبوده اند. فرهنگ كهن ايران زمين هيچ گاه فرهنگ قدرت بازو و جنگاوري نبوده است، بلكه فرهنگ انديشه و خردورزي و مهرانديشي بوده است. حتي اگر پهلوانان نيرومندي در ادبيات حماسي ما ظهور مي كنند، در واقع در كنار تن نيرومند، جانمايه رفتارشان را اخلاق بزرگ منشانه اهورايي تشكيل مي دهد. اگر آرش و رستم به عنوان اسطوره هاي حماسي- پهلواني در ذهن بسط يافته تاريخي مردم كهنسال ايران زمين جاودانه مي شوند، نه به دليل دليري در جنگ و زورآوري و قدرت جسماني است، بلكه به دليل ترويج انديشه هاي والاي بشري و گسترش فرهنگ نيروهاي خير و نيكي در برابر نيروهاي شر و تباهي است. بنابراين، روان و تن در اين اسطوره ها به اوج ظهور رسيده و به سمبلي براي ”به زيستن“ تبديل مي شوند.
اما شايد اين سؤال به ذهن شما هم خطور كرده باشد كه ضرورت چاپ چنين كتاب ها و آثاري چيست؟ آيا واكاوي ”روان انساني در حماسه هاي ايراني“ مي تواند به جريان پيشرفت ادبيات ما كمك كند يا اصلاً جايگاه اين آثار در ميان گرايش هاي مدرن روز به ادبيات معاصر و كهن، كجاست؟ خيلي ساده مي توان گفت اهميت اين كار زماني مشخص مي شود كه بدانيم بين ادبيات ايران باستان و ادبيات فارسي و بسياري از باورهاي امروزين مردم ما ارتباطي تنگاتنگ وجود دارد. بي شك، بدون آگاهي از آن ادبيات، حماسه هاي جاويدان ادبيات فارسي براي ما مبهم و ناشناخته خواهد ماند. فهم درست ابيات كتابي چون شاهنامه فردوسي، تنها در سايه شناخت آن ادبيات امكان پذير خواهد بود. زيرا شناسنامه و كردارشناسي پهلوانان، شاهان، شاهزادگان، مردم، انسان ها و حتي جانوران، درختان، گياهان، آب ها، كوه ها و كاخ ها … در شاهنامه و هر حماسه ملي ديگري، در آن جا به نوشتار آمده است. بي آنكه ”يادگار زريران“ را بشناسيم، پي بردن به راز و رمزهاي ”گشتاسپ نامه“ فراهم نمي آيد. آرش بدون شناخت از فرشته باران، روان گاو، ارزش تن، جان و روان آدمي، در ايران باستان، تنها، كمانداري است كه تيري افسانه اي مي اندازد. هزاران سال پيش ابوريحان بيروني، اين نكته را گوشزد كرده بود كه« آن كس كه تيري پرتاب مي كند، جان خويش در تير مي نهد، تن او پاره پاره مي گردد و فرشته سپندار تير او را مي برد، آرش اوستايي است». بدون آگاهي از عرفان گاهاني و آموزه هاي عرفاني ايران باستان، از آموزه ها و راز و رمزهاي شاهنامه، به درستي برداشت روشني نخواهيم داشت. بنابراين براي درست انديشيدن در ريشه هاي اسطوره اي ادبيات كهن خود نيازمند آموختن و پژوهش در اين سرچشمه ها هستيم. با توجه به اين گفته ها، به دليل خاص بودن موضوعات كتاب ”روان انساني در حماسه هاي ايراني“ طيف مخاطبان آن را بيشتر پژوهشگران، دانشجويان و علاقه مندان به زبان و ادبيات فارسي بخصوص ادبيات حماسي- ملي تشكيل مي دهند، زيرا زبان ”اكبري مفاخر“ در اين كتاب به تبع محتوا، زباني فاخر و گاه ديرياب است و اين براي مبتديان كه گروه زيادي از دانشجويان ادبيات فارسي را هم در بر مي گيرد، كمي دشوارتر و گاه غيرقابل پذيرش است. اصطلاحات و واژگاني كه گاه او به كار مي گيرد، امروزه يا منسوخ شده اند يا كاربردي بسيار اندك و محدود دارند. مثلاً استفاده از ساختار گيتيايي به جاي ساختار مادي و ساختار مينويي به جاي ساختار معنوي و يا پادافره به جاي جزا و مجازات، امروزه در ادبيات شفاهي و كتبي ما شايد جايي نداشته باشند.

انتشارات ترفند-برگزيده كتاب سال دانشجويي 1385