جستجو براي:  در 
صفحه کلید فارسی
پ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 Back Space
ض ص ث ق ف غ ع ه خ ح ج چ
ش س ي ب ل ا ت ن م ك گ
ظ ط ز ر ذ د ء و . , ژ
       جستجوی پیشرفته کتاب
  05/02/1403
نویسندگان   ناشران   بانک کتاب   فروشگاه
 
 
مدیریت مقالات > مقالات عمومي

معجزه ايرانى در دل خاك

گروه: مقالات عمومي
نویسنده: احمد جلالى فراهانى

قنات از قناعت مى آيد و قناعت، مرام مردمى است كه آب را نه به تعارف و تعريف كه از جان و دل، نماد و نشانه آبادانى مى دانند

قنات اساس پيدايش تمدن بردبارى و پايدارى است، تمدنى كه بنياد آن بر مدار مهر و دورانديشى استوار است و به گواهى تاريخ از جنگ و تجاوز گريزان است.
قنات حماسه آشكارى است كه در طول صدها بلكه هزاران سال خاموش ومحجوب تكرار شده و به واقعيت پيوسته است، اين حماسه و اين نماد ماندگار كهن ايرانى را بايد به درستى شناخت و از آن درس گرفت، درسى كه نه به آب و نه به چاه كه به انسان و توان او منتهى مى شود و به فرهنگ، دانش، بينش و روش ما حيات تازه اى مى بخشد.

قنات يكى از پيچيده ترين و كهن ترين ابزار تمدن ايرانى براى مقابله با كم آبى است.
چنان كه هنوز هم كه هنوز است بيش از ۲۱ درصد از ميزان استحصال آب هاى زيرزمينى در سطح كشور از طريق قنات ها انجام مى شود و در حال حاضر بالغ بر ۳۳ هزار شاخه قنات در كشور به صورت فعال وجود دارد كه وظيفه آب رسانى بخش هاى كم آب و پر آب كشور را بر عهده دارند و در خشكسالى هاى چند ساله گذشته اين قنات ها بودند كه بار كم آبى را به دوش كشيدند و بسيارى از مردم مناطق خشك و كم آب كشور را از بى آبى نجات دادند.
وجه فنى و توليد قنات و آثار و عوارض پيرامون آن حائز اهميت فراوان است، قنات هميشه يكى از مهمترين منابع تأمين آب كشور بوده و هنوز هم بسيارى از مناطق مركز ايران به آب قنات متكى هستند، از اين روى نمى توان قنات را از منابع تأمين آب كشور حذف كرد، البته قنات به ويژه در مناطق كهن تمدن كشور مى تواند موضوع جديدى در عرصه دانش و پژوهش دانشگاهى و صنعت گردشگرى نيز باشد.

* معجزه ايرانى

وقتى از دكتر جواد صفى نژاد كه نويسنده كتاب هاى متعددى در عرصه جغرافياى انسانى و كشاورزى ايران است، درباره اهميت قنات هاى ايران مى پرسم، مى گويد:
«قنات از مؤثرترين شيوه هاى استفاده از ذخاير آب كشور است.چرا كه آمارها نشان مى دهد ميزان نزولات جوى كشور سالانه به ۴۰۰ ميليارد مترمكعب مى رسد و از اين ميزان۷۲ ميليارد مترمكعب آن تبخير مى شود.اين وضع در شرايطى اتفاق مى افتد كه ايران با خشكسالى هاى مداوم روبه رو است و بايد به صورت جدى در بحث تبخير و تلفات آب وارد عمل شويم. در چنين شرايطى قنات يكى از مهمترين روش هاى استحصال آب است و پرداختن به قنات بيش از آن كه از زاويه تاريخى و افتخار باقيمانده، به عنوان نمادى از حفظ حيات براى ما اهميت دارد.»

به اعتقاد دكتر صفى نژاد، مشكل كمبود آب براى ايرانيان مربوط به امروز و ديروز نيست و از بيش از ۳ هزار سال است كه ايرانيان با مشكل كم آبى روبه رو هستند و قنات يكى از بارزترين نشانه هاى مقاومت ايرانيان در برابر مسأله كمبود آب است.
او مى گويد:
«البته اين سازه هاى آبى خاص ايران نيست و در بيش از ۳۰ كشور جهان بقاياى مربوط به قنات ها شناسايى شده است.»

مطالعه معمارى و حفارى قنات هايى كه در ايران از گذشتگان باقى مانده است، حيرت و تعجب بسيارى از دانشمندان و متخصصان علوم كشاورزى را به همراه داشته است.براى مثال در حال حاضر در گناباد قنات قصبه با بيش از ۳۴۰ متر عمق يكى از شگفت انگيزترين نشانه هاى هم نشينى ايرانيان با طبيعت سرسخت كوير است.معمارى اين سازه كشاورزى براى بسيارى از متخصصان كشاورزى قابل توجه است.
بر اساس مطالعات انجام شده روى اين قنات، معمارى قنات گناباد پلكانى است و به صورت پله اى به اعماق ۳۴۰ مترى زمين مى رسد.

قنات تاريخى قصبه به عنوان يكى از بزرگ ترين قنات هاى دنيا محسوب مى شود و قدمتى حدود ۲ هزارسال دارد.اين قنات با ۵۰۰ حلقه چاه، مادر چاهى به عمق ۳۴۰ متر، ۲۲ كيلومتر طول و ۷۳ ميليون مترمكعب خاكبردارى، ميراث تمدن عظيمى است كه به همراه تاريخ، فرهنگ و آداب و رسومى كه مرتبط با اين پديده هستند مواريث مادى و معنوى عظيمى براى كشور به شمار مى روند كه نياز به معرفى و شناساندن به متخصصان، جهانگردان و علاقه مندان دارد.

دكتر صفى نژاد درباره قنات هاى ايران مى گويد: «به نظر من قنات هاى ايرانى يكى از شگفت انگيزترين دستاوردهاى بشرى است و بايد آن را به عنوان يكى از عجايب هفتگانه دنيا به ثبت رساند.»
و وقتى من از او مى پرسم چرا؟ او در پاسخ مى گويد: « من محاسبه كردم اگر قنات هايى كه ما در كشور داريم را كنار يكديگر قرار بدهيم، طول آن به مسافتى از اينجا تا كره ماه مى رسد و اگر اين قنات ها را كنار يكديگر قرار دهيم وآنها را دور كره زمين بكشيم، طول آن به ۷‎/۷ برابر طول دور كره زمين مى رسد.اين در حالى است كه به دليل نپرداختن رسانه ها و مطبوعات به اين پديده شگفت كمتر كسى در دنيا و حتى ايران خودمان از اين موضوع مطلع است و هيچ كس در دنيا به اين قنات ها عجايب هفتگانه نمى گويد.»

او ادامه مى دهد: «اخيراً ۱۰۰ ميليون نفر از مردم دنيا در يك همه پرسى جهانى ديوار چين را به عنوان يكى از عجايب هفتگانه دنيا معرفى كرده اند.اين در حالى است كه طبق محاسباتى كه داشته ام، ديوار چين تنها دوهزار كيلومتر طول دارد كه اگر انشعابات آن را هم در نظر بگيريم اين رقم به۳۲۰۰ كيلومتر مى رسد، ارتفاع آن هم ۱۰ متر است و پهناى آن هم ۶ تا ۱۰ متر است، به اين ترتيب اگر ما اين ديوار را خراب كنيم و با مصالح آن بخواهيم ديوارى به پهناى يك متر و ارتفاع سه متر بسازيم، طول آن ۱‎/۵ برابر كره زمين خواهد بود.اين ۱‎/۵ برابر كجا آن ۷‎/۷ برابر كجا. فراموش نكنيد كه ديوار چين يك پديده جنگى است و براى دفاع يك سرزمين در مقابل متخاصمان ساخته شده است.در حالى كه قنات هاى ايرانى نماد و نشانه اى از صلح و زندگى است.»

* گوهرى كه شناخته نمى شود

با وجود اهميت قنات ها در نظام اجتماعى ايران، با ورود تكنولوژى هاى جديد و ورود مدرنيسم به ايران، رفته رفته قنات ها مورد بى مهرى قرار گرفتند.چنان كه از ۸۰ هزار رشته قناتى كه در گذشته اى نه چندان دور در كشور وجود داشت، تنها ۳۳ هزار رشته باقى مانده است.
اين در حالى است كه حفظ و احياى قنات ها براى كشورى كه با مسأله كم آبى دست و پنجه نرم مى كند ضرورى است.

براى دانستن عمر و قدمت قنات ها در ايران كافى است بدانيم كه طبق تحقيق استاد اسماعيل نياورانى از يادنامه شادروان دكتر لطف الله مفخم تاريخچه حفر قنوات به ۸۰۰ سال قبل از ميلاد مى رسد.
در اين يادنامه آمده است: «طبق نظر هانرى گو بلو، قنات در حدود ۸۰۰ قبل از ميلاد در شمال غربى ايران در مرز تركيه فعلى به وسيله معدن چيان براى استخراج آب معادن حفر شد.اين تكنيك به مرور مورد استفاده كشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ايران گسترش يافت و در ۵۲۵ قبل از ميلاد به وسيله ايرانيان به عمان، مسقط و شبه جزيره عربستان منتقل شد وحدود ۵۰۰ قبل از ميلاد به وسيله لشكر كشى هاى ايران اين فن در مصر رواج يافت.با گسترش اسلام ساكنان شمال آفريقا نيز با نحوه حفر قنات آشنا شدند و قنات يافوگا در حدود ۷۵۰ ميلادى به وسيله مسلمانان در شهر مادريد پايتخت اسپانيا داير شد.
در سال ۱۵۲۰ ميلادى نيز اسپانيايى ها حفر قنوات را درمكزيك آغاز و از آنجا اين تكنيك به لس آنجلس برده شد.»

شهر تهران نيز واقع شده در دامنه رشته كوه هاى البرز از اين نعمت الهى بى بهره نبوده است.طبق بررسى هاى انجام شده يكى از بادبزن هاى «آب ده» شناخته شده دنيا بادبزن دامنه جنوبى توچال است كه در آن بيش از ۲۰۰ رشته قنات شناخته شده است.

در گذشته تمامى دامنه هاى رشته كوه هاى البرز تا جنوب شهر رى را به نام قصران مى شناختند و به ناحيه نيمه كوهستانى شمال تهران شميرانات اطلاق مى شد.امروزه بخشى از شميرانات در تقسيم بندى هاى اين شهر بزرگ جزو منطقه يك شهردارى تهران است.

شميران قبل از تقسيم بندى هاى شهردارى تهران مظهر بسيارى از قنوات منشعب از ارتفاعات توچال بوده و اكنون شمارى از آنها در محدوده منطقه يك و برخى از محدوده مناطق دو، سه، چهار، پنج و...از زمين خارج مى شوند.
مهندس عليرضا عطايى كه در حدود ۳۰ سال مسئوليت مسيل ها وقنوات شهردارى منطقه يك را برعهده داشته است در رابطه با قنوات محدوده اين منطقه مى گويد: « آب قنوات يا در سطح زمين از مظهر خارج مى شوند يا به وسيله چاه هاى متعددى كه كاريزكاران قديمى در عمق حفر مى كردند تا به يك مادر قنات برسند خارج و مورد استفاده قرار مى گرفتند به طورى كه در حال حاضر مى توان در حدود ۸۰ رشته قنات را در محدوده منطقه يك تخمين زد كه برخى از آنها چون قيطريه، شادآور، بوعلى، باغ فردوس، دولو، كهريز و... قابل استفاده و فعال هستند و برخى ديگر خشك يا مسير آنها تغيير كرده و مانند قنات سنگى كه آب آن به قنات فرمانيه مى ريزد از مظهر قنات ديگرى خارج مى شوند.»

درباره قنات هاى شميرانات داريوش شهبازى محقق تاريخ تهران به من مى گويد: «هنوز بسيارى از اين قنات ها همچنان زنده اند و با اندكى هزينه و بازسازى حتى مى توان از آنها براى تأمين آب مصرفى شهروندان استفاده كرد.»و وقتى از او مى پرسم اكنون در كدام مناطق تهران اين قنات ها موجود است ؟ او در پاسخ مى گويد: «اكنون به عنوان مثال قنات « حاج على رضا » در محله سرچشمه زنده است يا مثلاً قنات « فرمان فرما » است كه همچنان زنده است.در مورد قنات ها بايد به اين موضوع اشاره كنم كه بر خلاف تصور رايج منابع آب زير زمينى تهران نه تنها كم نشده، بلكه در طول سال هاى گذشته بيشتر هم شده است.علتش هم اين است كه از زمان رژيم گذشته به بعد آب تهران نه از طريق منابع آبى خود تهران كه از طريق منابع آبى اطراف و اكناف آن تهيه مى شود و از مناطقى چون سد لار، سد لتيان و سد اميركبير تأمين مى شود.در صورتى كه تا پيش از آن آب تهران از طريق منابعى نظير رودخانه دركه تأمين مى شده است و همين قنات هايى كه من به آنها در فرهنگ جامع تهران پرداخته ام.اكنون در تهران قنات ها خيلى هم پرآب هستند و براى تأمين آب مصرفى شهر مى توان از آنها استفاده كرد.

با اين همه متأسفانه در روند گسترش تهران و ساختمان سازى و شهرسازى آن اصلاً به پديده اى مانند قنات ها توجه نشده است و اين قنات ها به دليل ساخت و سازهاى كلان و ايجاد ديواره هاى مصنوعى در دل زمين مانند ديوار ساختمان هاى بلند مرتبه و مترو و... رو به نابودى هستند و گاه مى توانند براى مردم و ساكنان تهران خطر ساز باشند.»

   
راهنماي سايت
كتاب
مقالات
پيش از مرگ بايد خواند
گزارشات
جان کلام
نقد و ادبيات
تاريخ سينما
شاهنامه خوانی
داستان های کوتاه
امثال و ادبيات كهن
افسانه ها و فرهنگ توده
آی کتاب پلی است بین پدیدآورندگان
کتاب و خوانندگان آثارشان
پیگیری و سفارش تلفنی
88140837