علي و حوض
گروه: نقد و ادبيات
نویسنده: فروغ فرخزاد
منبع: ن- فزاينده

ديد روانشناختي ادبيات، در روند هنري اقليمي، ديدي است تازه و تم آن، اما، و مصداقها و رهنمودهايش خاصه نمادين، كه گوهر اشياء را مي شكافد و درون ذات پديده ها را درمي نوردد، به شدت كهنه.
با بي فيشر در كتاب ژرف آگين خود: «باد و نما» چنين آورده است:
«با گذر از ادبيات و هنر ملي توسط ژرف پژوهان است كه مي توان، اما، نمادها را از تنگناهاي تنش به سطح آفتابي كنش باز تابانيد. اين فرايندي است كه بايد هر چه زودتر فنومن روانشناختي را با نماد اپيستمو لوژيكي روندها آشتي دهد و ژرفناي دهشت انگيز روح را باز نمايد... روح، بويژه، و جسد، وحشت زاست...»
با اين ديد نو، گويا، بايد يكي از فولكلورهاي كهن خودمان را به ديده ها، از روند روانشناختي و - مهمتر از آن زيرساختي- بازشناسانيم:
نخست بايد گفت كه علي- نام قهرمان اسطوره ايراني- اَلي است، مركب از پيشوند او پساوند «لي». بدين گونه برخورد عين و ذهن بهتر نموده مي شود: (هرچند عربي شده الي مي تواند، به خودي خود، نماد مردانگي باشد و شمشير هم) اما ما با ادبيات ملي سروكار داريم نه عربي:
الي، نهاني به مادر خود چشم دارد. اين از نظر روانشناسي نو، امري است قطعي. اما داستان كهن بسي گوياست: مادر، كه خود نيز بنا بر فرآيند كنش و واكنش نسبت به الي، پسرش، بي نظير نيست، به او مي گويد كه: بترس و كنار حوض مرو.

مفهوم نمادين «حوض» (كه مي توان آن را حوز هم نوشت و رابطه آن را با خور بهتر آشكار ساخت)، اما، و بهتر نيز، سخت جا افتاده است، و بي نياز از تشريح نماد. اما اين كه مادر مستقيماً الي را طرف خطاب قرار مي دهد ما را بهتر به هدف رهنمون مي شود: مادر، مستقيماً با پسر تماس مي گيرد. در اينجا نياز به واسطه نيست. و اگر پسر، در اينجا، خاموش است، نا گفته هويداست كه چرا. و چگونگي و چراني و چرا بودن آن ظاهر. كه ما را با نادانان كار نيست. پدر، اما، در اين ديالوگ غايب است، و ما مي دانيم كه چرا. زيرا حضور او، به مثابه دشمن روانشناختي و جامعه شناختي پسر، مي توانست مخرب نماد باشد، اما مونولوگ او را به حدس مي توان در ژرفنا و حتي خفا، دريافت.

به الي گفت مادرش روزي. بر كلمه روز تكيه كنيم. اين جا مراد، اما شب است. چون شب تيرگي روح و آركه تيپ ها را روشن تر به ضمير ناخودآگاه نمود مي كند. هنرمند، فنومن را، هنرمندانه به ضد فنون بدل مي كند، و چه خوب. پسوندي «ي» اما، ما را به زمان دور، زماني كه اوديپ مي توانست عقده خود را به آساني از مادر بگشايد، رهنمون مي شود. و اين ادويپ مي تواند، در ديدي جهاني، نيما باشد يا هدايت، هر چند نيما هنر گونه سخن گفته باشد، اما او از درياست... بگذريم.

مادر، به وضوح اين بار، از «ترس» سخن مي گويد: ترس ازلي. ترس غارهاي بشر نخستين. كه از آنجا بگير تا اليوت و هنري ميلر و من.
كه بترس و كنار حوض مرو. اسطوره مي توانست «ميان حوض» باشد كه پرمعني تر است، اما چه كسي مي تواند از كنار «كنار» كه آئينه تمام نماي بوس و كنار است، بي توجه نمادين، بگذرد و نكته رواني- زيرساختي را درنيابد. در فعل امر، «مرو» باز با امر مادر سروكار داريم كه نمادي است از دوران خوش مادرشاهي و باز اركه تيپ ازلي.
در بيت بعدي ما با طغيان بي روند پسر روبروئيم كه اشاره اي به تضاد جاوداني ولاينحل ضمير ازلي و ضمير غيزازلي- (Arcopolo)- كلمه رفتن، اما، سخت بجاست. تكاپوي نيهيلستي كه هم Abserd است و هم بي نتيجه: الي از ازل محكوم به شكست بوده. پس كلمه رفتن مي تواند معناي نرفتن و «نبايست رفته بودن» را (به وام از اصطلاح هايدگر) به ذهن القاء كند.
افتاد معناي نمادين روشني دارد كه از ابتدا منتظرش هستيم. بهتر است بگوئيم: «مي بايست مي افتاد.» كلمه حوض (كه مركز ثقل اسطوره است) تكرار مي شود. در پايان اما، به نتيجه اي مي رسيم كه مي بايست برسيم: بچه جان حرف مادرت بشنو. كلمه بچه (يادآور نمادين پسر، هر چند خردسال) و جان (حاكي از عشق اركه تيپ) سخت بجا و مختصر و مفيد است، اما كلمه حرف كه به نظر ساده لوحان، سخت نابه جا مي نمايد، يادآور ضد خود، عمل، است.

و اين ديالكتيك فرايند، خود برايندي است از تنشهاي دروني پردازنده قصه. مي بينيم كه باز سخن از «مادر» است و «فعل امر» به معناي پاسيف. همان كه پيشين نيز بود: يادآور دايره بسته قصه، دايره بسته روان و دايره بسته زمان و مكان.