ميراث معنوى ۳ هزار ساله
گروه: گزارشات
منبع: شرق

نوحه و مرثيه دو عنصر مهم در عزادارى امامان و معصومين به خصوص عزادارى دوران محرم، امام حسين (ع) و ياران اوست. دهخدا در لغت نامه نوحه و مرثيه را عبارت از «بيان مصيبت، گريه كردن با آواز، شيون و زارى، مويه گرى، زارى بر مرده، شعرى كه در ماتم و سوگوارى با صورت حزين و ناله زارى خوانند، اعم از سوگوارى براى كسى كه تازه مرده يا براى امامان شيعه» تعريف كرده است. در احاديث روايت شده است كه اولين مرثيه در حادثه كربلا از زبان سيد الشهدا براى شهادت حضرت ابوالفضل (ع) خوانده شده است. امام حسين (ع) فرمود: «لهفى على العباس لمان دنى نهر الفرات بقبله الحرانى» اندوهگين شدم بر مرگ عباس چون كه نزديك شد به رود فرات، به قبله غم... حضرت زينب (س) و امام سجاد (ع) هم براى مراسم كربلا مرثيه سرايى كرده اند. پيش از اسلام نيز در ايران مداحى و مرثيه سرايى معمول بوده است.
قديمى ترين سند تاريخى در اين باره به مرگ سياوش بازمى گردد. نرشخى در كتاب تاريخ بخارا مرثيه و مداحى را از رسم هاى عزادارى بر مرگ سياوش مى داند كه به وسيله مردم، مطربان و قوالان اجرا مى شده است. نرشخى قدمت آنها را به سه هزار سال پيش نسبت مى دهد. در بحار الانوار آمده است: «نوحه گرى بر مرده رسم جاهليت بود و كارى مكروه. مگر اين كه براى معصومين عليهم السلام كه نوحه و گريه بر آنان از شعائر مهم و از عوامل نشر فضيلت ها و احياى ياد اسوه هاى كمال است. خود امامان بر سيد الشهدا (ع) مى گريستند و امر به نوحه خوانى مى كردند...»

«الكساندر مونگيت» در كتاب «باستان شناسى در اتحاد شوروى» تصويرى از يك مجلس سوگوارى براى سياوش آورده كه آن را از نقش هاى ديوار شهر سغدى «پنج كند» واقع در دره زرافشان، ۶۸ كيلو مترى سمرقند به دست آورده كه ظاهراً متعلق به قرن سوم پيش از ميلاد است. در اين نقاشى مردان و زنان گريبان دريده اند و بر سر و سينه خود مى زنند. از دهان هاى باز و دست هاى آنها كه در كنار گوش هاى شان قرار دارد مشخص است كه مشغول نوحه خوانى هستند. بهروز وجدانى پژوهشگر موسيقى معتقد است نوحه خوانى از قديم الايام در تمام مناطق ايران رواج داشته است:
«خواندن نوحه در هر كوى و برزن در ايران رايج بوده و نمى توان آن را مختص به ناحيه اى خاص دانست. نوحه ها پيش از اسلام در طول سال در سوگ يا براى بزرگداشت مقام پهلوانان از دست رفته يا اشخاصى كه نزد مردم از اعتبار زيادى برخوردار بودند، اجرا مى شد. اين نوحه ها كه وزن و ريتم موسيقايى داشت در آشنا كردن مردم به الحان موسيقى بسيار موثر بود. از نظر تاريخى قدمت مناجات، روضه و نوحه خوانى از ديگر موسيقى هاى مذهبى بيشتر بوده است. اين نوع موسيقى كه در همه ادوار تاريخى مورد توجه مردم بوده است، موسيقى را از گزند حوادث در امان نگه داشته است.» ايرج نعيمايى نيز در اين باره معتقد است:

«موسيقى مذهبى بخشى از هويت موسيقى ملى ماست و اين تعامل به حدى است كه حتى اسامى فواصل و دستگاه هاى موسيقى ما كه در طول تاريخ داشته ايم، در قرائت قرآن نيز ما از همان اسامى و تعابير بهره مى جوييم. علاوه بر اين در نوحه ها و تعزيه ها نيز باز از همين عناوين استفاده شده است. بخشى از موسيقى ما در اين چارچوب حفظ شده است و معلوم نبود كه اگر اين نوحه ها و تعزيه نبود بر سر اين موسيقى چه مى آمد.»
در قرن چهارم هجرى قمرى تعداد مرثيه سرايان رشد زيادى كرده بود. رفته رفته شعراى گمنامى از ميان مردم كوچه و بازار به مرثيه خوانى و مداحى پرداختند. البته افراد شناخته شده اى چون كسايى مروزى، سيف الدين فرغانى، بدر الدين قوامى زارى، اوحدالدين سبزوارى نيز به مرثيه سرايى مى پرداختند. با افزايش مرثيه سرايى، نوحه خوانى هم كم كم رواج بيشترى پيدا كرد و مردم در مراسم عاشورا به خواندن نوحه خوانى پرداختند.
نوحه هاى قديمى كه هنوز هم خوانده مى شوند نشان مى دهند كه در گذشته اين نوحه ها براساس رديف ها، گوشه ها و سبك هاى موسيقى سنتى ايران خوانده مى شده است. «مجيد كيانى» معتقد است اين نوحه ها به حفظ موسيقى كمك كرده است: «اين موسيقى در تمام دوران ها معمول و متداول بود و مردم با آن ارتباط مستقيم داشته اند. شايد بعضى از گوشه هاى موسيقى به وسيله همين نوحه ها حفظ شده و تا امروز رسيده باشند چون اين نوع موسيقى هميشه مورد توجه مردم بوده و اجرا مى شده است.»