تأمل كوتاه ؛ نوعى تمرين فكرى
گروه: روانشناسي عمومي
نویسنده: اميد مهرگان

نوعى تمرين فكرى، براى ورزش دادن ذهن آن هم در اوقات فراغت يعنى زمانى كه همه چيز در امن و امان است و هيچ تكان و تنشى در كار نيست؛ همچون ولگردى و بازيگوشى سربازان در يك اردوگاه هنگام آزاد باش و استراحت. ولى هر لحظه احتمال حمله هست. تفكر نيز كه اساساً با نوعى عجله و شتاب و «وقت تنگ» گره خورده، نيازمند چنين فراغت هايى است. بازى هاى كوچك و بدون ابزار و وسيله مثلاً داخل سنگر، وقتى كه فعلاً خبرى نيست.
اين ولگردى تفكر نوعى پرسه زنى در زمينى است كه هنوز نسوخته و خاكستر نشده است، زمينى براى قدم زدنى دست در جيب، شوت كردن يك قوطى خالى كنسرو و حدس زدن اينكه تا كجا قل خواهد خورد، يا دراز كشيدن روى شن هاى خنك اردوگاه و خيره شدن به آسمان و به هم دوختن ستاره ها و ساختن اشكالى مثل خرس، ماهى، سگ و كشتى. ولى آيا براى تفكر چنين موقعيتى واقعاً قابل تصور است؟
••• بازى «مين روب» (Minesweeper)
در بخش Games ويندوز، الگوى ساده و جالبى براى طرح ايده هايى در باب فرآيند تفكر و حقيقت است. بازى از اين قرار است كه بايد در صفحه اى مربع مربع مين هايى را پيدا كنيد و بروبيد. با هر كليك خانه اى باز مى شود و عددى را مى بينيد. اين عدد معرف تعداد مين هايى است كه در خانه هاى اطراف عدد وجود دارند. طبيعتاً هر خانه را هشت خانه ديگر در برگرفته است.
پس مثلاً اگر در يك خانه عدد ۳ ظاهر شد بدين معناست كه سه خانه از اين هشت خانه مين گذارى شده است. در واقع رابطه بين اعداد و خانه هاى اطراف آنهاست كه به شما كمك مى كند قدم به قدم مين ها را بروبيد و پيش برويد. بدين لحاظ بازى «مين روب» بازى اى كاملاً منطقى و به اصطلاح فكرى است. شروع بازى كمابيش ساده است و مى توان با يك دو دو تا چهارتا پيش رفت. ولى جلوتر لازم است از طريق نوعى روش حدس و خطا و برهان خلف مين ها را پيدا كرد. اما جالب اينجاست كه اين روند «منطقى» و حساب و كتاب دار ميان دو كنش كاملاً مبتنى بر بخت و تصادف قرار گرفته است.
يعنى: شروع كار با صفحه اى پر از خانه هاى بسته است و لاجرم هيچ عددى پيدا نيست كه براساس آن بتوان حدود جاى يك مين را حدس زد. پس براى شروع مطلقاً بايد به طور تصادفى خانه اى را كليك كرد و ديد چه مى شود. خيلى راحت ممكن است همان خانه مين گذارى شده باشد و بازى را ببازيد. آكت يا كنش شروع كننده اين بازى منطقى و «دقيق» ضرورتاً كنشى سراپا غيرمنطقى و مبتنى بر شانس است.

از سوى ديگر معمولاً وقتى عمده مين ها روبيده شد ترتيب واپسين خانه ها هم طورى است كه نه مى شود براساس عددها پيش رفت و نه از طريق برهان خلف، شما با يك دو راه تمام عيار و انتخاب پنجاه پنجاه روبه رو ايد. بايد تصميم گرفت. دوباره با كنشى سراسر متكى بر بخت و شانس سروكار داريد. البته اين بازى الگوهايى دارد كه آشنايى تدريجى با آنها احتمالاً از اين وضعيت نهايى «غيرمنطقى» جلوگيرى مى كند. ولى براى كنش شروع كننده بازى هيچ الگويى نيست.
در همين اولين قدم در فضاى كور خانه هاى بسته، ممكن است يا به مين هاى سياه برخوريد و متوقف شويد (ببازيد) و يا اينكه فضايى متشكل از خانه هاى خالى و اعداد باز شود و امكاناتى براى كنش «منطقى »تان به دست آوريد. جلوتر ممكن است دوباره با ترتيبى از خانه ها روبه رو شويد كه ديگر نه مسير منطقى روبيدن مين ها بلكه فقط شانس و انتخاب پنجاه پنجاه راه«گشا» است. اين نوع گشودن و پيدا كردن فضايى باز (نوعى كليت) بارى پيش رفتن استعاره اى گويا براى خود تفكر است.
اين روند ادامه دارد پيشروى همراه با شانس و منطق توأمان، روندى كه خود شاخصه اصلى تاريخ تفكر است. البته بايد به شاخصه هاى اين تاريخ، موارد ديگرى را نيز افزود: تصادف، خطا، سوءتفاهم محض و حتى جنون. براى خواندن تز يازدهم ماركس (درباره ماترياليسم فويرباخ) كه درباره تغيير جهان به يارى فلسفه است، احتمالاً به همراه داشتن چنين ملاحظه اى سودمند است. تفكر از آشوب محض مى آغازد. فكر چيزى است كه پرتاب مى شود، همچون (به قول مالارمه) پرتاب تاس ولى تاكيد تام گذاردن بر عنصر تصادف، بخت و كوشش براى استخراج نوعى نسبى گرايى ناب از دل آن نه تنها نقض غرض بلكه عملى سراپا محافظه كارانه است. اين قسم «پرتاب كردن» حامل ميلى معطوف به كليت و جهانشمولى است.

به زعم آلن بديو، تفكر در مقام «پرتاب تاس» واجد چهار وجه است:
شورش، كليت، ريسك و منطق.
فروكاستن تفكر به يكى از اين وجوه آن را ضرورتاً به اشكال مختلف ايدئولوژى بدل مى سازد. خانه هاى بازى «مين روب» در حكم يك وضعيت اند. پيشروى در آنها معادل «گشودن» آنهاست. تفكر از طريق شانس و منطق، وضعيت خويش را مى گشايد، در عوض آنكه صرفاً آن را تكرار كند. اين كنش گشودن همان قدر متكى بر منطق است كه متكى بر شانس و بخت. به اصطلاح او بايد بخت را چنگ زند تا به جاى تكرار با امر نو روبه رو شود. همين عمل است كه تفكر را از تقليل يافتن به معرفت صرف متكى به گزاره ها مصون مى سازد، گزاره هايى كه بر آنند تا حقيقت را فقط در قالب نوعى كفايت يا تطابق با فاكت ها عرضه كنند.
به واقع نيز وضعيت تفكر با انبوه مين ها پوشيده شده است. بازى مين روب گزينه اى به نام «new game» كه اجازه مى دهد در صورت «سوختن» بازى را تكرار كنيم. تكرار پذير بودن جزيى از ايدئولوژى سرمايه دارى است كه بازى هاى كامپيوترى نمونه گوياى آن است. ولى در عرصه واقعيت، تفكر وقتى «بسوزد»، خاصه آنجا كه با پراكسيس يا عمل گره خورده باشد، مين ها راستى راستى منفجر مى شوند.