طهران چرا تهران شد؟

گروه: مقالات عمومي
نویسنده: دكتر محمدرضا مقدم ـ استاد دانشگاه تهران

اگر از تاريخچه به وجود آمدن تهران و انتخاب آن به عنوان پايتخت بگذريم - اين شهر با توجه به شرايط جغرافيايى خاص خود، از لحاظ سكونت انسانى، محدوديت هايى اساسى دارد، به طورى كه با عنايت به مطالعات كارشناسى انجام شده در سه دهه قبل حداكثر ظرفيت جمعيت ساكن در تهران مى توانستند حدود ۵‎/۵ ميليون نفر باشد.
تهران چه قبل از انقلاب و چه پس از آن به دليل سياست هاى نادرست دولت ها و برنامه ريزى هاى به دور از خرد در مورد محور قرار دادن اين شهر از نظر اقتصادى - سياسى و امتيازات اجتماعى مخصوص، بزرگ و بزرگتر و با مشكلات فزاينده و حاد روبرو شده، طورى كه هر روز به دامنه آنها افزوده مى شود و اينك نيز به مرحله اى رسيده است كه عملاً زندگى در آن با معيارهاى جهانى غيرقابل قبول شده است.
حاليه شرايط به شرح زير است:
۱- رفت و آمد = تراكم وسايل نقليه به نسبت راه هاى تردد بيش از حد بوده و مرتباً در حال افزايش است. (روزانه حدود ۱۲۰۰ دستگاه - آمار راهنمايى و رانندگى).
۲- آب = عليرغم انتقال آب از چهار سد و از فواصل تا بيش از ۱۰۰ كيلومتر و استفاده از آب چاه هاى عميق (كه اكثراً آلوده به مواد شوينده و ... هستند) همه ساله به خصوص در ايام تابستان مسأله كمبود آب و ترس از جيره بندى در شهر وجود دارد. (هشدارهاى تلويزيون)
۳- برق = به علت عدم لحاظ مصارف بالاى مناطق در برنامه ريزى هاى اوليه و افزايش تراكم جمعيت تقريباً در كليه سطوح شهر مشكلات تأمين و انتقال برق به دليل محدوديت ظرفيت خطوط انتقال برق عليرغم تلاش مستمر وجود دارد.
۴- مسكن = به همين ترتيب موضوع كمبود مسكن ساكنان تهران به صورت حاد وجود دارد و ايجاد شهرك هاى حلبى آباد در حاشيه شهر خود بهترين نمود اين مسأله است.
۵- اشتغال = عليرغم شغل هاى واقعى و كاذب خيل بيكاران به خصوص در شهرك هاى حاشيه با درصد بالا (طبق اعلام منابع تا ۳۵ درصد) وجود دارد.
۶- مسائل امنيتى = كه تا حد زيادى ناشى از كمبودهاى فوق بوده، در مقياس بالايى وجود دارد.
۷- مسائل اجتماعى = برخورد فرهنگ هاى مختلف افراد و ناآشنايى با فرهنگ شهرنشينى در برخى موارد به صورت حاد در سطح شهر ملاحظه مى شود و روز به روز در حال افزايش است.
۸- اين مشكلات و فشارها باعث شده است ساكنان تهران به لحاظ روحى و جسمى بيمار باشند. درصد بالاى انواع بيماران گواه بر اين امر است. تصور اين نكته نيز كه بتوان با ايجاد شبكه هاى جاده اى داخل شهرى و انتقال آب و برق و ساخت مسكن اشتغال ... سر و سامانى به تهران داد و مشكلات آن را مهار كرد، خيال باطنى بيش نيست، چه هر اندازه در تهران، اقدامات عمرانى - توسعه اى كه مستلزم صرف هزينه و فراهم كردن امكانات است، صورت گيرد، باعث تشديد مسأله خواهد شد. زيرا هر ريالى كه در تهران خرج شود و هر امكانى كه به وجود آيد، خود باعث جذب بيشتر انسان ها به تهران و تشديد موضوع خواهد شد.
بنابراين دولت به خاطر نجات تهران و مملكت (از تخليه روستاها و شهرهاى كوچك (مراكز توليد) و تجميع افراد در تهران و يا چند شهر بزرگ) بايد از صرف هرگونه هزينه و برنامه هاى توسعه اى جديد در تهران جلوگيرى كند (حدود ۵۵ درصد بودجه مملكت در تهران و حومه هزينه مى شود) در شرايطى كه در روستاها، كوچه ها و معابر تنگ و باريك و كج و معوج و خاكى است و با اولين بارندگى هاى پائيزى گل تا مچ پا بالا مى آيد در تهران در خيابان ها و كوچه ها آسفالت روى آسفالت ريخته مى شود - جدول خيابان ها به هردليل موجه يا غيرموجه تعويض مى شود - در جاهايى كه استعداد لازم را ندارند، به زور پول چمن و گل... كاشته مى شود و عمداً يا سهواً گلها و ... مرتب در هر فصل عوض مى شوند - اينها يعنى خرج كردن پول، خرج كردن پول، يعنى جذب نفر، جذب نفر يعنى جذب نفر بعدى و ... دولت ها، در تهران براى انتصاب اشخاص و افراد خاص در مشاغل بالا اقدام به ايجاد دفاتر كليه واحدهاى دولتى - كه مركز اصلى آنها در شهرهاى ديگر است - كرده اند، از جمله دانشگاه ها - كارخانجات - شركت ها و ... در كجاى دنيا دانشگاه هاى شهرستانها در پايتخت آن كشور دفتر دارند و همين طور كارخانجات، اينها جز تحميل هزينه گزاف به دولت و اشتغال نورچشمى ها در تهران چيز ديگرى نيست - در شرايط امروز جهان و با وجود امكانات بسيار وسيع و سريع ارتباطات توسل به اين شيوه ها نشان از عقب ماندگى سيستم ادارى و طرز تفكر مسؤولان نظام دارد.

هزينه هر نفر ‎/ سال
يك شهروند در تهران را اگر از نظر سوبسيدهايى كه دولت از نظر نان - آب - برق - تلفن - سوخت گاز منازل و سوخت وسايل نقليه - مسكن - اشتغال - تأمين اجتماعى - بهداشتى - درمانى - آموزشى (از سطوح دبستان تا دانشگاه) و خدمات شهرى و ... به اضافه هزينه هاى حفاظتى و امنيتى... محاسبه كنيم، ارقام بسيار بالايى خواهد بود. اين در شرايطى است كه در محيط هاى روستايى و كشاورزى - كشاورز نان را به قيمت آزاد مصرف مى كند و در برخى روستاها زنان روستايى بايد براى تأمين آب ساعت ها با پاى پياده راهپيمايى كنند (شاهد مدعا فيلمى است كه در كانال يك تلويزيون نشان داده شد و مربوط به روستايى در منطقه كازرون خوزستان بود كه زنان روستايى براى آوردن آب شرب بايد ۶ ساعت پياده روى مى كردند)
- همينطور است در مورد سوخت، سوخت اكثر روستاها تأمين نشده، مسكن كليه ساختمان هاى محيط هاى روستايى فاقد سند هستند (البته دولت طرحى دارد كه در سال جديد به تعدادى از ساختمان هاى روستايى سند مالكيت داده شود) و بنابراين وامى براى تعمير و اصلاح آنها پرداخت نمى شود و در نتيجه اين ساختمانها با كوچكترين زلزله برسر مالكين خراب مى شوند، اشتغال و تأمين اجتماعى - مسائل بهداشتى - درمانى هم همين طور. به عبارت ديگر يك ايرانى ساكن در شهرهاى بزرگ بويژه در تهران با يك ايرانى ساكن در قصبه ها، از لحاظ نگرش ها و رسيدگى ها و هزينه ها تفاوت فاحش دارد.

پس از اجراى اين طرح وقتى در خلال آن مى توان در روستاها با استفاده از مهندسين بيكار رشته هاى راه و ساختمان مبادرت به تهيه طرحهاى خيابان و كوچه (طرح هادى روستا)، طرحهاى ساده ساختمانى و لوله كشى... كرد و دولت نيز هزينه هاى عمرانى عمومى در سطح روستا را تقبل كند و هزينه هاى ساخت و بازسازى ساختمان هاى مسكونى، ساختمانهايى كه در مسير برنامه هاى عمرانى قرار مى گيرند و تخريب مى شوند و يا اصلاحى پيدا مى كنند و ... را برعهده گيرد و براى تجديد بناى ساير ساختمانها كه عمدتاً خشت و گل هستند و با كوچكترين زلزله اى فجايع به بار مى آورند، به كمك مردم بشتابد. پرداخت قسمتى از هزينه ها توسط دولت و پرداخت بقيه هزينه ها با استفاده از تسهيلات بانكى با بهره نازل باشد.
پرداخت كليه مبالغ بايد دقيقاً نظارت شده و مرحله اى باشد تا پولهاى پرداختى در جاى خود به هزينه گرفته شود. متعاقب شروع اين گونه عمليات عمرانى در سطح روستا - كارگرى كه از روستا به شهر مى آمد تا كارى براى تأمين خرج زن و بچه خود پيدا كند، ديگر به شهر نخواهد آمد. با ايجاد اشتغال در سطح روستاها و در زمينه هاى مختلف حتى كارگران همان روستاها كه در شهرها در حرف كارگرى - لوله كشى - برق كشى - نجارى - نقاشى - آهنگرى و يا... مشغول به كار هستند، به روستا خواهند برگشت. اين امر نه فقط جلو مهاجرت را خواهد گرفت (چون كارگر دنبال مزد است و اگر مزد را به روستا ببريد، كارگر با مقدار كمتر مزد هم ترجيح مى دهد در روستاى خودش بماند، زيرا قلباً و با اعتقاداتى كه دارد، نمى خواهد به شهربيايد و خود و زن و بچه هايش را وارد محيط كاملاً نامأنوس و درگيرى با مسائل ناشى از تغيير مكان كند.) بدين ترتيب مسأله اشتغال هم حل مى شود.
با شروع عمران در روستاها، مركزيت هاى روستايى بخودى خود فعال مى شوند و اين خود باعث جذب نيروهاى ديگرى از جمله پزشكان عمومى - دندانپزشكان - دكترهاى داروساز - آزمايشگاه ها- راديو لوژى ها، خانم هاى قابله و درمانگاه ها و بالاخره هسته هاى اوليه بيمارستانى مى شود. در كنار اين ضرورت از جمله تعمير گاههاى اتومبيل - برق - آهنكارى و ... و به عبارت ديگر به طور خودكار هر نوع اشتغالى، موجد اشتغال جديد مى شود.
با انتقال دفاتر دانشگاهها از تهران به دانشگاههاى مادر در شهرها و شهرستانها و همچنين دفاتر كارخانجات و شركت ها كه هر كدام علاوه بر داشتن حداقل يك ساختمان ادارى، دهها نفر كارمند دارند، دهها هزار نفر با خانواده هايشان به محل هاى اصلى خود منتقل مى شوند. انتقال اين چندين ده هزار در حد خود به كاهش جمعيت تهران از يك طرف و تأثير مهم بر اقتصاد و توسعه شهرهايى كه اين افراد در آنها سكنى مى گزينند كمك مى كند و درآمدها كه پيش تر از شهرها به تهران منتقل و در تهران خرج مى شد، به شهرها و محل هاى توليد اين درآمدها منتقل و خرج مى شود و بدين طريق در شهرهاى كوچك ايجاد اشتغال مى شود.
از همه مهمتر اينكه نگرش و توجه توسعه اى به مسائل، وارد روستا شده و اين خود باعث شكوفايى نيروهاى جوان روستاها مى شود و روستا از درون شروع به توسعه و آبادانى مى كند. بديهى است، در صورت اجراى طرح «آمايش سرزمين» امكان برنامه ريزى هاى كلان و خرد در كل مملكت به عنوان ابزارى در برنامه ريزى و اجراى برنامه هاى فوق الذكر خواهد بود.