ترس
گروه: روانشناسي عمومي
نویسنده: وفا شمس

ترس در كودكان
ترس مفيد است. ترس از ما محافظت مى كند. وقتى شيرى را مى بينيم، نياز به فكر كردن نداريم. وقتى از يك خيابان شلوغ عبور مى كنيم، خوب است كه كمى بترسيم. اين نوع ترس ها براى ادامه زندگى و حفظ حيات ما لازم است. اما برخى از ترس ها را ياد مى گيريم. مثل ترس از عنكبوت. آن موجود كوچك پشمالو در گوشه اتاق هيچ خطرى براى ما ندارد، اما بسيارى از افراد به محض ديدن او جيغ مى كشند. بعضى از روانشناسان معتقدند كه اكثر ترس ها در انسان به خاطر تجربه هايى است كه در سه سال اول زندگى كسب مى شوند.
اما در بررسى هاى جديد روانشناسى ثابت شده است كه در دوران كودكى اكثر ترس ها در كودكان مشترك است. در واقع بعضى ترس ها در اثر غريزه طبيعى و براى محافظت از خود در كودكان به وجود مى آيد، البته به غير از فوبيا كه مبحث كاملاً جدايى در علم روانشناسى است. بعضى ترس ها با بزرگ شدن و مستقل شدن كودك رشد مى كنند. مثلاً وقتى كه كودك به راه مى افتد و مى فهمد كه مى تواند مادرش را ترك كند، در عين حال مى فهمد كه مامان هم مى تواند او را ترك كند. كودكان در سنين پايين ممكن است از هر چيزى وحشت كنند: تاريكى، باد و يا حتى عروسك محبوبشان ممكن است باعث ترس در آنها بشوند.
ممكن است اتفاقى ترسناك براى كودك بيفتد و او بعد از چند روز و يا چند هفته وحشت زده بشود. هر چقدر هم كه كودك شما وحشت زده باشد، ترس در كودكان چيزى نيست كه شما از آن احساس نگرانى بكنيد. اينها احساسات طبيعى هستند كه به كودك كمك مى كنند تا بفهمد دنياى اطراف او به چه صورت است.
بيشتر ترس ها را مى شود تحت كنترل درآورد يا بر آن غلبه كرد. كنار آمدن با ترس ها بخشى از رشد را تشكيل مى دهند. ترس وقتى به مشكل تبديل مى شود كه فعاليت هاى زندگى را مختل كند. در اين صورت خبر از وجود مشكلات ديگرى مى دهد. هر بچه اى فازهاى گوناگون ترس را پشت سر مى گذارد. يك نوزاد شروع به شناخت دنياى اطرافش مى كند و از هر چيزى كه نمى شناسد، مى ترسد. مثلاً از قيافه هاى ناآشنا. وقتى نيروى تخيل و فانتزى كودك رشد مى كند، همه جا غول و روح مى بيند در حالى كه يك نوجوان از اينكه ديگران درباره او و تغييرات بدنيش چگونه فكر مى كنند مى ترسد. ترسيدن كودك سه ساله از غول طبيعى است، ولى بچه دوازده ساله اى كه جرأت نمى كند بخوابد، حتماً مشكلى دارد.
شايع ترين انواع ترس ها در سنين مختلف كودكان
شش ماهگى: ترس از غريبه ها. هشت ماهگى: جدا شدن از والدين، افتادن.
يك سالگى: جدا شدن از والدين، صدا، حيوانات، حمام كردن، دكتر.
دو سالگى: جدا شدن از والدين، آموزش توالت رفتن، حمام كردن، شب هنگام خواب، دكتر.
سه سالگى: از دست دادن والدين، آموزش توالت رفتن، شب خوابيدن، روح و ديو، هر كسى كه از نظر ظاهرى با اعضاى خانواده تفاوت داشته باشد، مانند: اشخاص ناتوان و معلول، ريشوها، كسانى كه رنگ پوستشان متفاوت است و غيره.
چهار سالگى: صدا، حيوانات، شب هنگام خواب، روح و ديو، كسى كه از نظر ظاهرى با اعضاى خانواده تفاوت دارد، از دست دادن والدين، مرگ، طلاق.
پنج سالگى: صدا، حيوانات، روح و ديو، گم شدن، رفتن به مهد كودك، از دست دادن والدين، مرگ، صدمه جسمانى، طلاق.
از جمله ترس هاى مهم در رابطه با والدين، ترس از جدايى است كه مى بينيم از هشت ماهگى تا سه سالگى از ترس هاى شايع به شمار مى رود. كودك نمى خواهد از شبكه امن والدينش جدا شود. او مى ترسد و نامطمئن است و به جست وجوى راه هاى مختلف براى گريز از رفتن به تختخواب و مدرسه مى پردازد. زيرا مطمئن نيست كه وقتى از خواب بيدار مى شود يا از مدرسه بازمى گردد والدينش را ببيند. از آنجايى كه شما نمى توانيد هميشه در كنار او باشيد، بنابراين كودك بايد بر اين ترس غلبه كند تا بتواند از زندگى طبيعى برخوردار باشد.
شبكه امن

فرزندتان از تاريكى، بيمارستان، جدايى، تصاوير تلويزيون و... مى ترسد. شما نمى توانيد از پيدايش اين ترس ها جلوگيرى كنيد، اما مى توانيد به كودك خود كمك كنيد. چنانچه كودكى بتواند درباره ترس خود صحبت كند، احساس بهترى خواهد داشت. جدى گرفتن كودك از سوى والدين، صحبت كردن و گوش دادن به حرف هاى او كمك بزرگى است. بعضى از ترس ها براى بزرگسالان خنده آورند، ولى براى بچه ها اين گونه نيستند. اين نكته مهمى است كه به كودك خود بگوييد كه او را درك مى كنيد، به آنها بگوييد كه شما هم وقتى كوچك بوديد از چيزهاى مشابهى مى ترسيديد. گفت وگو و صحبت در مورد ترس هاى كودكيتان به فرزندتان مى فهماند كه ترس و وحشت او مسأله بزرگى نيست. به علاوه توضيح شما به كودك كمك مى كند كه احساس خود را در مورد ترسش بيان كند. به ياد داشته باشيد كه هرچه كودك بيشتر در مورد احساسات خود صحبت كند، به همان نسبت از اهميت مسأله ترس كاسته خواهد شد.
با ايجاد يك شبكه امن، كودك مى آموزد كه بر ترس خود غلبه كند. كودكى كه ترسيده است در جست وجوى افراد قوى و آرامى است كه به او احساس امنيت ببخشند و خود نترسند. بنابراين قوى بودن شما كمك بزرگى به فرزندتان است.
ترس؛ موجودى كه درون ما زندگى مى كند
به دكتر گفت: «از وقتى فيلم آسمانخراش جهنمى را ديده ام همه چيز خراب شده. مى ترسم، از ارتفاع، آتش سوزى و حوادث ناگهانى مى ترسم. حالا من آدمى شده ام كه در تمام لحظات زندگى ام در خانه از ترسى دائمى رنج مى برم.» ... او فكر مى كند هر آن ممكن است اتفاقى بيفته، خانه طبقه دوازدهم يكى از برج هاى تهران متعلق به اوست. اويى كه غذا مى خورد مى ترسد.
تلويزيون مى بيند مى ترسد. در كنار پنجره چاى مى نوشد و مى ترسد. ترس از حادثه اى كه شايد هيچ گاه به وقوع نپيوندد. با خودش مى گويد: كاش هيچ وقت آن فيلم لعنتى را نديده بودم.» او مثل هزاران نفر ديگر در ايران از مشكلى به نام ترس واهى رنج مى برد. شايد خود شما نيز دچار آن باشيد. ترس از تاريكى، ارتفاع، تصادف، آتش سوزى و ...! سعيد حالا دوران ميانسالى را طى مى كند: «خجالت مى كشم اما چاره چيست؟ هنوز از تاريكى مى ترسم. دليل آن به دوران كودكى باز مى گردد. عمويم هميشه براى اينكه با من شوخى كند مى گفت در تاريكى موجودى به نام يك سر و يك چشم وجود دارد كه بچه ها را مى خورد. حالا بچه هايم هم مى دانند پدرشان از تاريكى وحشت دارد.» و اين رنج عجيبى است كه عليرغم ظاهر ساده و كم اهميتش مى تواند بسيار پيچيده باشد، ترس جزيى از وجود آدمهاست ولى ترس واهى...
بسيارى از روان شناسان اعتقاد دارند ادامه زندگى بعد از ترس از يك پديده، بستگى به روحيه، باورها و اعتقادات اشخاص دارد. شخصى كه دچار سوختگى شده و نه تنها سعى در مهار ترس، بلكه انتقال آن به اطرافيان دارد با شخصى كه در تلاش است كه تنها از سوختگى خود به عنوان خاطره تلخ ياد كند بسيار متفاوت هستند. اين تفاوت در روند زندگى بسيار تأثيرگذار است. ترس هاى واهى و مداوم موسوم به «فوبيا» در بسيارى از انسان ها شايع است. اين در حالى است كه در بسيارى از نقاط دنيا درمان هاى پيشرفته اى براى رفع اين پديده انجام مى دهند.
در حادثه ۱۱ سپتامبر و حادثه سونامى كه اولى بلاى انسانى و دومى جزو بلاهاى طبيعى محسوب مى شد بسيارى از حادثه ديدگان دچار ترس طولانى مدت شوند. به گفته دكتر فربد مهتابى استاد دانشگاه بسيارى از كسانى كه در حادثه ۱۱ سپتامبر شخصى يا اشخاصى را از دست داده بودند تا مدت ها با اضطراب و دلهره و ترس شديد زندگى مى كردند؛ «حتى بسيارى از دانشجويان براى رهايى از اين دلهره و اضطراب به قرص هاى آرام بخش در تمام روز پناه مى بردند كه به دنبال مصرف اين داروها، گوشه گيرى و افسردگى جايگزين اضطراب و دلهره شد.»
به اعتقاد مهدى مجردزاده مترجم و روانشناس باورها و اعتقادات انسان با دارو تغيير نمى كند؛ «بسيارى از اشخاصى كه دچار فوبيا مى شوند دچار توهم نيز مى شوند كسى كه يك بار تصادف كرده از خانه نشينى هم مى ترسد چرا كه تصور ورود كاميون به خانه خود را در ذهن مى پروراند و يا ترس خود را از يك پديده به چيزهاى ديگر تعميم مى دهد. مثلاً فردى كه عزيزى را در اثر بيمارى از دست داده با يك عطسه هم دچار نگرانى و اضطراب مى شود. اين يك مسأله غيرمعقول و بى پايه به شمار مى آيد و ادامه زندگى با ترس را بسيار رقت بار و دشوار خواهد كرد.

يكى از بارزترين ترس هاى واهى ترس از مرده است، همه مى دانيم يك مرده خطرى ندارد و اگر قرار باشد خطرى متوجه انسان شود از سوى افراد زنده است. مجردزاده ادامه مى دهد: «متأسفانه بسيارى از روان پزشكان اعتقاد به مصرف دارو دارند و براى رهايى بيماران از فوبيا براى آنان دارو تجويز مى كنند در حالى كه در حال حاضر شيوه NLP (گفتاردرمانى) كم كم جاى روش هاى فروديسم و گشتالپ را مى گيرد.» واهمه داشتن از همه چيز اشتباه و نترسيدن از هيچ چيز حماقت است. ترس منهاى فوبيا يك پديده طبيعى است. اگر در خودرويى نشسته باشيم و با سرعت بالاى ۱۵۰ كيلومتر در ساعت در حركت باشيم ترس از واژگون و يا تصادف طبيعى است.
به اعتقاد مجردزاده ترس را مى توان يك پديده اكتسابى دانست؛ «اساساً ترس در طبيعت بشر نيست و اكتسابى به شمار مى آيد. بچه اى كه در خانواده اى بزرگ مى شود كه افراد آن به نوعى در رفتار خود ترس را القا مى كنند نمى تواند خود را از اين خصيصه مصون بدارد. اما اصولاً ترس طبيعى، احتياطى است كه در امكان بروز خطر، انسان از خود نشان مى دهد. هيچ كس جرأت دست دراز كردن به قفس شير را ندارد. اين ترس نيست بلكه يك احتياط به شمار مى آيد.» حالا ديگر كمتر كسى است كه در آمريكا «بنياد رابينز» را نشناسد. همه «ريچارد بندلر» روان شناس مشهور آمريكايى را در درمان ۱۰ دقيقه اى فوبيا مى شناسند. شيوه NLP عمر جوانى دارد ولى در آمريكا كيفيت اين علم جوان مقدم بر كميت آن است.
بندلر به راحتى در كمتر از ۱۵ دقيقه آشفتگى وترس ۳۰ ساله را برطرف مى كند و اخيراً اعلام كرده اين شيوه در حال حاضر براى درمان فوبيا بسيار عادى شده است. اما مبتلايان به فوبيا تنها در آمريكا نيستند كه بتوانند در عرض ۱۰ دقيقه خود را از عذابى ناخواسته رهايى بخشند. با صراحت مى توان اعلام كرد در ايران مركزى نداريم كه به درمان فوبيا بپردازد. مطب ها و كلينك ها در حد بيان لفظى و توصيه هاى ايمنى عمل مى كنند و يا برخى ديگر پا را فراتر مى گذارند و به تجويز داروهاى طولانى مدت مبادرت مى ورزند.
مجردزاده بر روش هاى نوين اصرار مى كند: «متأسفانه در كشور ما بسيارى از روان پزشكان اعتقادى به اينگونه روش ها ندارند. درست است كه روش NLP علم نوپايى است ولى پرداختن به كيفيت آن مى تواند به زودى در مطب ها و كلينيك هاى كشور فراگير شود و بيماران فوبيا به راحتى درمان شوند مسلماً زمان طولانى براى اين مسأله سپرى مى شود. اگر شخص بيمار به اين نتيجه برسد كه ترس خود را به ديگران انتقال ندهد گام بزرگى را برداشته.» آزاده صفازاده كارشناس پديده ترس نيز اعتقاد دارد اولين قدم براى مهار ترس اجتناب نكردن از آن است: «مواجه شدن با پديده ترس مورد نظر را بايد بسيار جدى گرفت. كسى كه يك بار از تصادفى هولناك جان سالم به در برده و از ماشين و سرعت مى ترسد به دليل نوعى آگاهى مى باشد چرا كه آن شخص تا مرز مرگ رفته در حالى كه قبلاً فكر مى كرده مرگ چقدر از او دور است و يا تنها در مواقع پيرى به سراغ انسان مى آيد ولى اكنون از چيزى آگاهى پيدا كرده كه قبلاً براى او ناشناخته بود.»
صفارزاده ادامه مى دهد: «مسلم است ترس شديد به اضطراب منجر مى شود. تجربه يك بار آسيب ديدگى به ترس از تكرار آن در تمام لحظات زندگى منجر مى شود براى همين كارشناسان و روان شناسان اصرار دارند براى رفع ترس شخص با آن مواجهه كامل داشته باشد.» صفارزاده به شرطى زدايى اشاره مى كند و معتقد است مواجهه بايد تدريجى، مكرر و طولانى باشد.» ترس، گاهى سايه ماست ولى باز مى ترسيم. همه ما. نگاه كن. خاطره آن زنبورى كه در كودكى پشت چشمت را نيش زد، حس مى شود. دنياى اطراف پر از اين خاطرات است. چگونه مى توان بر آنها غلبه كرد همين الان با خواندن مطلبى در مورد زلزله به فكر فرو مى رويم. درست است؟