تخصص و مديريت كتابخانه
گروه: مقالات عمومي
نویسنده: بهنام گرايلى

چكيده: ابزارهاى اساسى پژوهش كتاب و كتابخانه است و كتابخانه جايگاه شايسته اى در دانشگاه دارد. اهداف ارزشمند كتابخانه در دانشگاه كمك مؤثر به آموزش و پژوهش است. ايجاد فضاى مناسب و بهره ورى بيشتر از كتابخانه نياز به شناخت اجزا و عوامل مؤثر در آن دارد. كارشناسان مجرب معتقدند براى پويايى و تحرك كتابخانه و همچنين مسؤوليت و رهبرى درست آنها به وجود افراد كتابدار - مدير حرفه اى نياز است. در غير اين صورت در برنامه ريزى دقيق و اصولى كه يكى از اساسى ترين وظايف مدير است، با مشكل جدى و يا عدم حصول اهداف كتابخانه مواجه خواهد بود.
كتابخانه همچون باغى زيبا براى تفرج دانش پژوهان و پژوهشگران است، «الكتب بساتين العلما» (كتاب ها بوستان هاى دانشمندانند). اين باغ زيبا حاصل دسترنج باغبان است. كتابخانه همچون باغ بايد روحنواز باشد تا اهل دانش را به خود جذب كند. باغبان هاى گلزار علم كتابداران شريف هستند كه كتاب ها را آراسته و در دسترس تشنگان و مشتاقان علم قرار مى دهند. تسهيلات امروزى كتابخانه ها بايد توسط شبكه هاى رايانه اى شكل بگيرد. كتابخانه بايد تمام اطلاعات موجود خود را درون رايانه بگذارد و به اطلاعات موجود در ديگر كتابخانه هاى داخلى و خارجى اتصال يابد و به شبكه رايانه اى جهان متصل شود.
كتابخانه ها بايد آموزش كار كتابدارى را در اولويت قرار دهند. در اين صورت مى توان از طريق كتابخانه رايانه اى سريع تر به آن دسترسى پيدا كرد و مشكل دسترسى به كتابخانه سنتى را در اينگونه موارد نداشت. شايسته است مديران كتابخانه هااز فنون ارتباطى و شيوه هاى اطلاع رسانى آگاهى كامل داشته باشند. مهمترين برنامه ريزى براى اين كار، تربيت نيروى انسانى كارآمد است كه علوم پيشرفته كتابدارى را آموخته باشد و بتواند اطلاعات كتابخانه را درون رايانه قرار دهد. مديران كتابخانه ها بايد تربيت نيروى انسانى كتابدار را با شيوه ها و فنون مذكور مدنظر داشته باشند و نيروهاى غيركتابدار و تربيت نشده را در كتابخانه نگمارند. وجود كتابداران كارآزموده و متخصص كه مدارج علمى خود را با محك هاى عينى و تجربى همساز و قرين كرده باشند، ضرورتى است كه در فضاى كنونى وجوبش بيش از پيش هويدا و آشكار است.
افرادى كه توانسته اند از طريق ايجاد دگرگونى در سيستم هاى راكد، بسته و ايستاى جوامع بشرى و اجزاى مختلفه اش، سيستم هاى متحرك، باز و پويا را جايگزين ساخته و از اين طريق زمينه را براى بروز تحولات علمى و آموزشى هموار كنند. اين كتابداران هستند كه مى توانند از طريق انتقال صحيح و مؤثر اطلاعات، در طيفى وسيع، مراجعه كنندگان را دريافتن خواسته هايشان كه در لابه لاى كتاب هاى مختلف كتابخانه مستور و پنهان است، يارى كنند. تحقيق، رسالت دانشگاه است و كتابخانه، ابزار تحقيق. هيچ دانشگاهى بدون داشتن كتابخانه اى قوى و غنى نمى تواند رسالتش را انجام دهد. از سوى ديگر، شهرت هر دانشگاهى هم به كتابخانه اش بستگى دارد و در هر اجتماعى دانشگاه ها را با كتابخانه هايشان مى شناسند.
در روزگاران گذشته به كتابخانه دانشگاهى تنها به چشم انبار مواد خواندنى كه به منظور نگهدارى جمع آورى شده بود نگاه مى كردند و نقش آن در روند آموزش ناچيز بود. ليكن تغييرات عميقى كه در ديدگاه هاى رؤسا دانشگاه ها، پژوهشگران، استادان و دانشجويان به عمل آمده نقش كتابخانه دانشگاهى را به عنوان نيرويى فعال در تدريس و تحقيق به اثبات رسانيده است. كتابخانه دانشگاهى هم اكنون جزو تفكيك ناپذير دانشگاه و به عنوان بخش مهم از مجموعه دانشگاهى به شمار مى رود. كتابخانه ها به عنوان اعضاى اساسى جوامع دانشگاهى مورد توجه قرار گرفته اند. با وجود اين، در بسيارى از موارد نقش كتابدار متخصص در مديريت آن به وضوح از جانب اولياى امور تعريف و تعيين نشده است.

چون امور مربوط به كتاب و كتابخانه امورى فنى و تخصصى است، مادامى كه دست اندركاران آن نامتخصص باشند كتاب و كتابخانه، شأن و منزلت خود را پيدا نمى كند و تأثيرهاى منفى آن اين است كه جامعه ما جامعه كتابخوان نيست و اكثر كتابخانه ها فقط انبار كتاب است. حتى كتابخانه هاى برخى از مراكز آموزشى و علمى چنان كه بايد مورد بهره بردارى قرار نمى گيرد. شايسته است در رأس كتابخانه ها كتابدار متخصص قرار گيرد تا مسائل و مشكلات امور كتاب و كتابخانه را شخصاً بررسى كند تا برنامه ريزى دقيق اعمال گردد. متخصصان در حوزه مديريت كتابخانه ها درك بهترى از موانع موجود در كتابخانه دارند.
براى اينكه خدمات كتابخانه اى به نحو مؤثرى جريان يابند، كتابخانه ها بايد تحت مديريت مديرانى كاردان و واجد شرايط اداره شوند تا با حداقل هزينه بيشترين خدمات را ارائه كنند. مديران حداقل بايد از توانايى هايى نظير آشنايى با دانش و مسائل كتاب و كتابدارى، آشنايى با شبكه هاى اطلاع رسانى، آشنايى با گردآورى، آماده سازى و سازماندهى منابع و اطلاعات لازم برخوردار باشند. بدين معنا كه مدير كتابخانه نيازمند آشنايى با كتابخانه، كتابدارى و تجارب كافى است. بنابراين داشتن مدارج و تحصيلات دانشگاهى در زمينه كتابدارى و اطلاع رسانى يكى از شرايط اصلى چنين كارى است. مديريت كتابخانه و مركز دانش حداقل دو ويژگى عمده خاص خود دارد كه در مسائل مربوط به امور ادارى نبايد آنها را فراموش كرد اين دو خاصيت كه اغلب به هم آميخته اند چنين اند:
۱. كتابخانه، مگر در مواردى معدود، پاره اى از يك سازمان بزرگتر است. اندامى است از يك پيكر. خود واحدى جدا نيست. كتابخانه دانشگاهى جزئى از مؤسسه آموزشى است. اين ويژگى ايجاب مى كند كه كتابخانه، تابع عواملى خارج از حوزه خود باشد كه مستقيماً بر امور ادارى آن اثر دارند ولى كنترل مستقيم آنها خارج از اختيار آن است. مسائل، هدفها و خدمات كتابخانه ها از سازمان هايى كه خود پاره اى از آنها هستند جدايى ناپذير است.
۲. كتابخانه مؤسسه اى غيرانتفاعى است. هيچ كتابخانه اى با سود مالى بيشتر و زيان كمتر سر و كار ندارد. پيشرفت كتابخانه را با معيار مادى نمى توان سنجيد. با اين همه نقش مديريت را در پيشرفت كتابخانه به هيچ روى نمى توان انكار كرد. كتابخانه دانشگاهى براى آنكه بتواند وظايف بزرگ خود را در امور آموزشى انجام دهد بايد توسط كتابداران متخصص اداره شود. رئيس كتابخانه بايد فردى با ذوق و داراى قوه تخيل و ابتكار بوده و نسبت به اداره امور كتابخانه درك صحيح از علوم ذيربط داشته باشد تا بتواند بهره بردارى از كتابخانه را با برنامه سازمان مادر هماهنگ سازد. همچنين بايد فردى بصير و مورد اطمينان بوده، بردبارى و وسعت نظر داشته باشد، صداقت، درستى و ايمان به حرفه كتابدارى نيز از ديگر صفات لازم است.

شناخت اهداف كتابخانه، شناخت جامعه اى كه كتابخانه به آن خدمت مى كند، نوع منابعى كه كتابخانه جمع آورى مى نمايد، نوع و گروه كارمندان و روحيات آنها و ساير امكانات نظير مسائل مالى و تجهيزات و... بايد مدنظر وى قرار گيرد و به درستى شناسايى شوند. شناسايى اين عوامل در صورتى ممكن است كه خودش تخصص كافى در امور كتاب و كتاب دارى داشته باشد. در اين صورت است كه رئيس كتابخانه بايد كارها را طورى تنظيم و طرح ريزى كند كه بتواند راهى را كه كتابخانه براى ارائه خدمات و تكامل در پيش دارد براى مراجعان و كارمندان كتابخانه توجيه نمايد. مى گويند كتابخانه قلب دانشگاه است.
بنابراين اگر اين قلب راه افراط و تفريط را در پيش گيرد و يا به طور منظم و دقيق كار نكند، با ايجاد كوچكترين خللى اين نارسايى ملموس مى شود و به طور مستقيم يا غيرمستقيم به خدمات اصلى آن كه آموزش و پژوهش باشد، خدشه وارد مى سازد. مديريت از عوامل اصلى موفقيت، توسعه و پيشرفت هر سازمان و نهادى است و اهميت آن تا حدى است كه اگر از كاميابى يا عدم آن در يك سازمان سخن به ميان آيد، ابتدا پرسيده مى شود: مدير كيست؟ كه مدير ركن اساسى در بهره گيرى مطلوب از نيروى انسانى، تجهيزات و غيره مى باشد و اگر عناصر فرايند مديريت كتابخانه براساس آن تقسيم بندى شود مشتمل بر: برنامه ريزى، سازماندهى كارگزينى، هدايت و رهبرى، هماهنگى، كنترل، گزارش دهى، بودجه بندى، تصميم گيرى و اعمال آن مى باشد.
براى انجام اين وظايف به ويژه كنترل كه وظيفه اصلى مسؤول است صرفاً به كسب اطلاعات نيازمنديم كه زيربنا محسوب مى شود از آنجا كه اهميت و اعتبار يك نهاد آموزش عالى، تا زيادى برحسب اداره كتابخانه هايش سنجيده مى شود، بنابراين، در اين حيطه است كه هيچ دانشگاهى نمى تواند بدون داشتن كتابخانه منظم، كار مؤثر انجام دهد. در نتيجه، شغل مديريت را بايد يكى از مشاغلى دانست كه به دست آوردن تخصص در كتابخانه هاى پژوهشى دانشگاه را مى طلبد. هر مديرى بايد از كارها و تخصصهاى سازمانى خود اطلاعات كافى داشته باشد تا بتواند وظايف موجود در آن سازمان را بررسى كند. ايجاد اين شبهه كه هر فرد غير كتابدار قادر به اداره كتابخانه است شايد ناشى از آن باشد كه هنوز بسيارى از كتابخانه ها از قيد اصول سنتى حاكم بر سازمان خود رها نشده اند، سلسله مراتب غير منطقى و صرفاً بوروكراتيك، برخورد كتاب به عنوان يك واحد فيزيكى، و بدتر از آن، به عنوان شكلى از اموال غيرقابل استهلاك، بى توجهى به نيازهاى مراجعان و مسائلى از اين قبيل سبب اين اعتقاد شده است كه كتابخانه به هر حال، سازمانى است نظير ساير سازمانها كه تنها شكل مواد تشكيل دهنده اش تفاوت مى كند و بنابراين دليلى ندارد كه اداره اش از فرد غير كتابدار ساخته نباشد.
براى پويايى و تحرك كتابخانه و همچنين مسؤوليت و رهبرى درست آنها به وجود افراد كتابدار و مدير حرفه اى نياز است. هنگام برنامه ريزى براى حل مسائل و مشكلات بخشهاى خدمات فنى، مرجع، سمعى و بصرى شركت رؤساى غير متخصص به چشم نمى آيند و تنها در مورد سفارش مواد و منابع است كه گاهى تصميمات قاطع سرپرستان كتابخانه اعمال مى شود. مديران به عنوان برنامه ريزان اصلى بايد از تخصص لازم در زمينه كتابدارى و اطلاع رسانى برخوردار باشند. براى كنترل يك سيستم، شناخت عناصر سيستم و خواص و روابط فى مابين آنها ضرورى است.
عناصر، خواص و روابط ميان آنها در سيستم كتابخانه نيازمند دانش حرفه اى كتابدارى است. حاكميت مديريت غير متخصص در كتابخانه ها به علت عدم اطلاع از روند صحيح انجام امور و بهره مند نبودن از اطلاعات تخصصى در اين حوزه مسلماً به تصميم گيريهاى غير متناسب يا تأخير انجام خواهد شد. مدير متخصص قادر به افزايش كارايى و بازدهى كتابداران بوده و نهايتاً افزايش بازده كتابدار در بهره ورى بيشتر مراجعه كنندگان خدمات كتابخانه تأثيرپذير خواهد بود. نياز به وجود مديران متخصص كتابدارى در كتابخانه ها به شدت محصوص است. تجزيه و تحليل انجام شده در اين زمينه اين نتيجه را به دست مى دهد كه كتابخانه هاى دانشگاهى ما، فاقد مدير متخصصند. اينك چه بايد كرد؟ راه حل منطقى در شرايطى كنونى تربيت مدير متخصص است.
انتصاب فارغ التحصيلان كتابدارى به سمت سرپرستى كتابخانه ها از به هدر رفتن نيروى متخصص كتابدار جلوگيرى مى نمايد و اين انتصاب در نحوه برنامه ريزى، سازماندهى، ايجاد انگيزه، ايجاد تحول و نوآورى در كتابخانه ها مؤثر خواهد بود.