آیین ها و نمادهای آشناسازی ؛ رازهای زادن و دوباره زادن

نویسنده: میرچا الیاده
مترجم: نصرت الله زنگوئی
ناشر: آگاه
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 284
اندازه کتاب: رقعی - سال انتشار: 1368 - دوره چاپ: 1 

مروری بر کتاب 

تشرف معرّف یکی از مهم‌ترین پدیده‌های معنوی در تاریخ بشریت است. در معنای جدید کلمه «دین» تشرف عملی است که تمامیت زندگی فرد را درگیر می‌کند. در جوامع بدوی و کهن از طریق تشرف است که انسان آن چیزی می‌شود که هست و آن چیزی می‌شود که باید باشد وجودی که بر حیات روح گشوده می‌شود و از آن پس، شخصی است که در فرهنگی سهیم می‌شود که در آن پا به هستی گذاشته است.

زیرا همان‌طور که به‌ زودی خواهیم دید، تشرفِ مرحله بلوغ، بیش از هر چیز آشکارسازی امر مقدس است و در چشم‌انداز دنیای بدوی، امر مقدس نه‌ تنها به معنای هر چیزی است که ما اکنون از دین می‌فهمیم، بلکه به‌ معنای کل مجموعه سنن و روایات اسطوره‌ای و فرهنگی قبیله است. در بسیاری از موارد، آیین‌های بلوغ از جهت یا جهاتی، به‌ طور ضمنی به پرده‌‌برداری از مسائل جنسی اشاره دارند اما در کل دنیای پیشامدرن، جنسیت نیز در امر مقدس سهیم بوده است.

کوتاه سخن آن‌ که داوطلب از طریق تشرف، پا ورای نحوه وجود طبیعی نحوه وجود کودک خود می‌گذارد و به وضعیت و شرایط فرهنگی دست می‌یابد؛ یعنی او با ارزش‌های معنوی آشنا می‌شود و از آن‌ها آگاهی می‌یابد. از یک نقطه‌ نظر می‌توان گفت که در جهان ابتدایی انسان‌ها از طریق تشرف است که به جایگاه موجود بشری می‌رسند؛ پیش از تشرف آن‌ها هنوز به‌ طور کامل به زندگی دینی دست نیافته‌اند. به این دلیل است که تشرف نمایانگر تجربه‌ای مهم برای هر فردی است که عضوی از جامعه پیشامدرن است؛ این تجربه یک تجربه بنیادین‌ هستی‌ شناختی است زیرا انسان به‌ واسطه آن این قدرت را پیدا می‌کند تا به‌ طور کامل تن به نحوه وجودی جدید بدهد.

اغلب گفته شده که یکی از ویژگی‌های عصر جدید از میان رفتن تمامی آیین‌های معنادار تشرف است. به‌واقع، تشرف معناداری که در جوامع ابتدایی از اهمیت اصلی برخوردار بود، در دنیای مدرن غرب وجود ندارد. یقیناً چندین فرقه مسیحی با مراتب مختلف و متفاوت، بقایای آیین‌های رازآمیزی را حفظ کرده‌اند که به لحاظ ساختاری در پیوند با تشرف است؛ تعمید، اساساً آیینی تشرف‌گونه است؛ مراسم اعطای مناصب و مراتب مقدس کشیشی مشتمل بر تشرف است. اما نباید فراموش کنیم که مسیحیت تنها به این دلیل بر دنیا استیلا یافت و دینی جهانی شد که پس از جدایی از فضای آیین‌های رازآمیز یونانی – شرقی، خود را دین رستگاری برای همگان اعلام کرد.

آیین تشرف طریقی است که بشر جوامع سنتی از تصویر خودش آگاهی می‌یابد، آن را می‌شناسد و می‌پذیرد. بدیهی است که تشرف بنا بر ساختارهای اجتماعی متفاوت و گستره‌های فرهنگی، انواع بی‌شمار و اشکال فراوان دارد. اما موضوع مهم این است که در نگاه همه جوامع پیشامدرن (جوامعی که در اروپای غربی تا انتهای قرون وسطا و در مناطق دیگر جهان تا جنگ جهانی اول ادامه حیات دادند) ایدئولوژی و شیوه‌های تشرف در درجه اول اهمیت قرار دارد. در واژگان جدید می‌توانیم بگوییم که تشرف مرز پایان انسانِ طبیعی است، و ورود مبتدی به فرهنگ. اما از منظر جوامع کهن و سنتی، فرهنگ دستاورد بشر نیست بلکه خاستگاهی فراطبیعی دارد.

در هر جامعه و هر جماعت منسجمی، هسته مرکزی‌ای از باورها و عقاید و حتی رازهای کلیدی وجود دارد که قرار نیست عمومی باشند و آدم‌ها برای رسیدن به نقطه‌ای که بتوانند آن رازهای بنیادین و مرکزی جامعه یا جماعت‌شان را درک کنند، باید آزمون‌های سختی را بگذرانند یا شایستگی‌های کیفی خاصی را نشان بدهند تا شأن و لیاقت مواجهه با آن رازها را پیدا کنند. به عبارت دیگر باید از آزمون‌ها و آیین‌های دشوار تشرف و رازآموزی سر برآروند.

این موضوع در تاریخ فرهنگ‌های انسانی و در علم انسان‌شناسی و دین پژوهشی ذیل آیین‌های تشرف و رازآموزی نامیده شده است. تشرف یا رازآموزی در جهان سنتی مجموعه‌ای از مراسم و مناسک و آموزش‌های شفاهی است که هدف‌شان ایجاد تغییر و تحولی قاطع و تعیین کننده در وضعیت دینی و اجتماعی و فرهنگی آن فردی است که رازآموخته یا مشرف می‌شود. به تعبیر فلسفی، رازآموزی و تشرف معادل است با تغییری اساسی در وضعیت وجودی شخص.

میرچا الیاده یکی از بزرگ‌ترین دین پژوهان معاصر بوده که تلاش دارد دین و امر دینی و آیینی را در هسته بنیادین مقدس خودش بفهمد، بی آنکه آن را به امور جانبی و فرعی فروبکاهد. برای الیاده، انسان حیوانی دین‌ورز است، به همین دلیل دین‌ورزی و کنش‌های دینی و مواجهه انسان با امر قدسی را صرفا یک امر تابع سایر وجوه زندگی فرهنگی و روانی نمی‌داند، بلکه اصولا در جهان سنتی، انسان همیشه با سطح دیگری از جهان، یعنی عالم ماورا و مقدس سروکار دارد، به گونه‌ای که برای این نوع انسان، لزوما جهان مادی مبنا نیست، بلکه جهان مادی و جهان ماورایی درهم و توام است، طبیعت، لزوما امر غیرقدسی یا عرفی محض نیست، بلکه طبیعت در بطن خودش امری قدسی و امتدادی از امر قدسی است. به همین دلیل هسته بنیادین واقعیت، امر مقدس است.

الیاده در این کتاب سعی می‌کند یکی از مهم‌ترین آیین‌های استقرار این نوع جهان بینی که هسته اولیه ادیان پیچیده هم بوده را نشان بدهد و برای اینکار آیین تشرف را مورد بررسی و تحلیل قرار می‌دهد. کتاب از یک مقدمه و شش فصل و یک سخن آخر تشکیل شده است. مولف تلاش کرده از اشکال اولیه و ساده‌تر آیین‌های تشرف شروع کند، تا به اشکال  پیچیده‌تر آن در جهان متاخر نیز برسد.

مهمترین مصداق این نوع آیین‌ها در جهان سنت، آیین‌های بلوغ است، آیین‌هایی که همزمان بلوغ جسمی و بلوغ روحی فرد را ایجاد می‌کند، گویی بلوغ جسمی و خروج از دنیای خام کودکی، همراه است با بلوغ معنوی و قدسی و ورود به جهان پیچیده ماورا. به همین سبب بلوغ همزمان دلالتی قدسی و بیولوژیک دارد.

هرچند الیاده در کتابش بر آیین‌های بلوغ در جهان مردانه و آیین‌های ورود به مردانگی تاکید می‌کند، و اشاره بسیار اندک و مختصری به آیین‌های بلوغ زنانه دارد، اما این مساله بیش از آنکه به معنای فقدان قطعی آیین‌های بلوغ زنانه باشد، ناشی از آنست که گردآورندگان داده‌های مردم‌نگاری عموما مردان بوده‌اند و از آیین‌های بلوغ زنانه اطلاعات بسیار اندکی وجود داشته است.

هسته بنیادی محتوا و پیامدهای آیین‌های تشرف عبارتند از کسب نوعی ادراک و رازآموزی شهودی به باورهای بنیادین آن فرهنگ، پذیرش موقعیت و مسئولیت اجتماعی جدید برای فرد (تبدیل شدن به یک فرد بالغ در جامعه)، انتقال بینش اساطیری آن قوم و باورهای مقدس به اینکه خدایان نخستین چه کرده‌اند و ما باید چگونه باشیم و درنهایت، تحول روحی و معنوی خود فرد بواسطه مواجهه با اساطیر و اجرای آنها در طی آیین تشرف.

آیین‌های تشرف هم در شکل بسیار ابتدایی آن درجوامع موسوم به جوامع بدوی و در شکل بسیار پیچیده‌تر آن در جوامع متاخر مثلا در جوامع سری مانند فراماسونری‌ها یا حتی هسته‌های سخت قدرت‌های سیاسی مذهبی، از سه مرحله کلیدی تشکیل شده است: جدایی از جهان اجتماعی اولیه که به نوعی با تعابیر کودکی و موقعیت طبیعی از آن یاد می‌شود، مرحله میانی که حاوی آیین‌های سخت و دردها و رنج‌ها به نشانه مرگ نمادین از موقعیت قبلی بوده و مرحله نهایی، تولد مجدد در قامت موجودی جدید و تعالی یافته. به همین سبب آیین‌های تشرف در اصل به معنی پایان انسان طبیعی و غریزی  و تولد انسان فرهنگی، اجتماعی و دینی هستند.

فهرست

رازهاي آشناسازي در اديان نخستين
آزمونهاي سخت مرحله نخستين
از آيين هاي قبيله اي تا آيين هاي سري
آشناسازي هاي فردي و جوامع سري
آشناسازيهاي قهرماني و جادوگري
انگاره هاي آشناسازي در اديان عالي