انوشيروان دادگر
گروه: ضرب المثل

عبارت بالا كه حاكي از روش معقول و شيوۀ مرضيۀ يكي از بزرگترين شهرياران نامدار ايران مي باشد از پانزده قرن قبل تاكنون تكيه كلام اصحاب قلم و سخن بوده و تمادي قرون و اعصار هنوز نتوانسته ذره اي از طراوت و تازگي آن بكاهد. اين ضرب المثل هنگامي به كار مي رود كه رهبر يا پيشوايي در قلمرو فرمانروايي خود جانب عدل و داد را رعايت كند، يا اينكه بخواهند دولت يا زمامداري را به تأمين و تعميم عدالت اجتماعي رهبري نمايند.

در يكي از اين دو صورت اصطلاح معدلت نوشرواني مورد استفاده و استناد قرار مي گيرد و بدين وسيله آنها را به ادامۀ روال و رويۀ نيكو و مستحسن كسري انوشيروان تشويق و ترغيب مي كنند.

خسرو اول انوشيروان شهريار نامدار ساساني را همه كس مي شناسد زيرا نام نامي او در ادبيات فارسي و عربي تا آن اندازه پايدار مانده است كه هنوز هم ذكر جميلش در افواه خاص و عام ايراني جاري مي باشد. خسرو اول كه در تاريخ ايران به لقب انوشيروان يا انوشك روان به معني جاويدان روان معروف است حقاً بزرگترين پادشاه ساساني و مظهر و مطلع درخشانترين دورۀ آن عهد و زمان است.

دانشگاه گندي شاپور را كه در آنجا علم پزشكي بخصوص تدريس مي شد تأسيس كرد. به اشاعه و تعميم حكمت و فلسفه و ساير فنون ادبي پرداخت. كتاب خداينامك كه فردوسي طوسي اساس حماسۀ رزمي معروف خود را بر آن قرار داده است در عهد سلطنت انوشيروان تدوين گرديد. به فرمان او از كشور هندوستان كتب و آثار پيل پاي به ويژه كليله و دمنه را به ايران آورده ترجمه كردند.

شطرنج نيز در زمان شهرياري او از هند به ايران آمد. دو نفر از زهاد متهور و مخاطره جوي ايران كرم ابريشم (تخم نوغان) را از ختن كه اقصي بلاد شرق بود به ايران آوردند: « و شهر نوبندگان و همدان و بغداد كهن و اردبيل و مداين و ديوار باب الابواب او بنا كرد.» به عبارت اخري مي توان گفت كه عهد بزرگ تمدن ادبي و فلسفي ايران و تبادل افكار شرق و غرب با عهد سلطنت انوشيروان آغاز شده است.

انوشيروان علاوه بر توجه مخصوص كه به مسائل علمي وادبي داشت از ساير شئون مملكتي نيز فارغ نبود. قبل از او كشور پهناور ايران سروساماني نداشت و بوم شوم اغتشاش و ناامني بر همه جا سايه افكنده بود. ظلم حكام به زيردستان اندازه نداشت و تعصبات مذهبي همه را از پاي درآورده بود، عموم طبقات با يكديگر نفاق داشتند و مجرمين به مجازات نمي رسيدند. كشاورزي ترويج نمي شد و روستاييان در فقر و فاقه به سر مي بردند. كسري انوشيروان با حسن تدبير و سياست و صفاتي توأم با قدرت و عدالت به همۀ اين نابسامانيها خاتمه بخشيد و مجد و عظمت ديرينه را تجديد كرد. خدمات انوشيروان يكي و دو تا نيست ولي براي آنكه از اطناب سخن خودداري شود به ذكر پاره اي از كارهاي اساسي و اصلاحي او مي پردازد.

انوشيروان فرقۀ مزدكي را مغلوب و سركوب كرد: « اموال منقول مالكيني را كه مزدكيان گرفته بودند به آنان مسترد داشت و اموال بي صاحب را براي اصلاح خرابيها تخصيص داد.» ابنيه و املاكي را كه به واسطۀ كوتاه شدن دست صاحبان آنها و انهدام قنوات و جداول به ويراني رفته بود دوباره آباد كرد. مالكين را كمك كرد و به آنها افزار كار داد تا به كار خود مجدداً مشغول شوند. براي آباد كردن اراضي بائر كشاورزان را به دادن بذر و ابزار و حيوانات لازم تشويق كرده اين عمل در تمام مدت سلطنت او جريان داشت. پلهاي چوبي و سنگي را كه خراب و ويران شده بود مرمت نمود و در محلهايي كه مورد خطر و معرض دستبرد دزدان و جنايتكاران بود استحكاماتي ساخت. وضع نظام و تشكيلات اداري مملكت را تمشيت بخشيد.

به راستي كسري انوشيروان شهرياري مدبر و مقتدر و با كياست بود ولي موضوع عدالت و دادگستري او صرفاً به مطالب و مسائل اشاره شده مرتبط نبوده است بلكه اصل مسلم و اقدام اساسي ديگري صيت شهرت و معروفيتش را در بسيط زمين گسترده ضرب المثل معدلت نوشرواني را تا زمان حاضر ورد زبان خاص و عام و تكيه كلام اين و آن ساخته است. طريقه و روشي كه تا آن زمان در اخذ خراج و ماليات اراضي و مزروعي معمول و متداول بوده نه فقط سلطنت را فايده نمي بخشيد بلكه زحمات و خساراتي براي موديان مالياتي فراهم مي كرد به قسمي كه كشاورزان و برزگران قبل از تعيين ماليات توسط مأمورين دولت جرأت نمي كردند به ميوه هاي رسيده دست بزنند. تازه وقتي كه مأمور دولت به سراغ آنها مي آمد تقويم و مميزي او اساس و مبنايي نداشته است. هر ميزاني كه دلش مي خواست تقويم مي كرد و هر مبلغي كه دلخواهش بود از كشاورز بيچاره عنفاً مي ستاند. خلاصه حساب و كتابي در كار نبود و هيچ مقامي هم بر اعمال بي رحمانۀ آنها نظارت نمي كرد.