جشن مهرگان: روز پيروزى كاوه بر ضحاك
گروه: افسانه ها و فرهنگ توده
نویسنده: توران شهريارى

ماه مهر و روز مهر و جشن فرخ مهرگان جهان است.

اين جشن كه مردم آن را جشن پيروزى كاوه آهنگر بر ضحاك بيدادگر مى دانند ريشه در دوران اساطيرى و حماسى ايران دارد.
دوران اساطيرى از زمان كيومرث آغاز مى شود و دوران حماسى از روزگار فريدون آغاز مى گردد. به هرحال بنا به روايت شاهنامه و بنا به باور ايرانيان در چنين روزى كاوه ستمديده بر ضحاك ستمگر چيره مى گردد. او كه صاحب فرزندان زيادى بوده همه پسرانش را در راه خودكامى و مردم ستيزى ضحاك از دست داده و در حالى كه آخرين و كوچكترين پسرش را ماموران ضحاكى مى خواهند به كشتارگاه ببرند صبر و طاقت او به پايان مى رسد و دادخواهان در حالى كه چرمه آهنگرى خود را بر سر چوبى نصب كرده به سوى كاخ ضحاك روان مى شود.
مردم ستمديده نيز در راه به او مى پيوندند و همه دادخواهان و فريادزنان به كاخ ضحاك حمله ور گرديده و او را دستگير مى نمايند و در كوه البرز به بند مى كشند براى همين است كه كوه البرز و به ويژه دماوند در نزد ايرانيان حالت تقدس دارد و گرامى شمرده مى شود البته به جز اين چون اولين اشعه خورشيد بامدادان در ايران زمين به دماوند و البرز مى تابد و برخورد مى كند و بر جبين قله البرز نخستين بوسه صبحگاهى خود را نثار مى نمايد بر اعزاز و تقدس آن افزوده است.
ابوريحان بيرونى در كتاب التفهيم مى نويسد كه او در سال دو بار در جشن هاى نوروز و مهرگان دست از كار مى كشد و به ديدار بزرگان و پيران قوم و دوستان و ياران خود مى رود و يا آنان را به حضور مى پذيرد و به شادى و طرب مى پردازد.
اين گفته ابوريحان نشانگر اهميت جشن مهرگان است. در ايران باستان كه هر سال به دوازده ماه سى روزه تقسيم مى شده پنج روز به نام پنجه به پايان ماه اسفند اضافه مى گرديد و هر چهار سال يكبار شش روز اضافه مى شد كه آن سال به نام سال كبيسه معروف بود. در ضمن ماه هاى سى روزه هر روز نام خاصى داشت كه دوازده نام از آن را امروزه ما به نام ماه هاى ايرانى يعنى فروردين و ارديبهشت و خرداد و... مى شناسيم و مى ناميم و به كار مى بريم.
تقارن روز و ماه را ايرانيان از گذشته هاى دور جشن مى گرفتند مانند ۱۹ فروردين كه روز فروردين از ماه فروردين بود به نام فروردينگان و دوم ارديبهشت را كه روز ارديبهشت بود به علت تقارن با ماه ارديبهشت به نام ارديبهشتگان و چهارم خرداد را كه روز خرداد از ماه خرداد بود به نام خردادگان مى ناميدند و در اين روزها به سرور و شادمانى مى پرداختند. در بين جشن هاى دوازده گانه ايرانى مهرگان از همه مهمتر بود زيرا جشن پايان برداشت و محصول و آغاز برابرى روز و شب و اعتدال هوا نيز بود.

گذشته از اين همان طور كه قبلاً گفته شد بنا به روايت شاهنامه روز پيروزى كاوه بر ضخاك نيز بوده است. چنانچه مى دانيم در ايران باستان هر ماه سى روز بود در حالى كه در تقويم و گاهنامه كنونى ايران شش ماه اول سال سى و يك روز است بنابراين روز مهر كه در ماه فروردين برابر شانزدهم فروردين است، در ماه مهر با توجه به آنچه گفته شد شش روز به جلو مى آيد و روز مهر در ماه مهر برابر دهم مهرماه است. اين جشن مانند جشن نوروز شش روز بود و به مهرگان خاصه و عامه تعبير مى شد. بنا به گاهنامه كنونى جشن مهرگان از آغاز روز دهم ماه مهر شروع مى شود و به روز رام از ماه مهر كه شانزدهم مهرماه است پايان مى پذيرد.
همان طور كه گفته شد چون اين جشن ريشه در دوران اساطيرى و حماسى ايران دارد تاريخ دقيق آن را نمى توان تبيين نمود ولى مسلماً مانند نوروز چندين هزاره را پشت سر نهاده است.جشن مهرگان براى همه مردم به ويژه كشاورزان اهميت خاصى داشت. چون در آغاز پاييز آنان غلات و حبوبات و ميوه هاى خود را برداشته و دوران استراحت و آرامش را در پيش داشتند، لذا در اين روز به شكرگزارى پروردگار جهان مى پرداختند.
از طرفى بنا به اعتقاد ايرانيان باستان نخستين زن و مرد آريايى به نام «مشيه و مشيانه» در چنين روزى به خواست پروردگار از صورت گياهى به صورت آدمى درآمدند. مشيه و مشيانه بنا به روايت «بُندَمش» به صورت دو ساقه ريواس همسان و همتا و هم بالا از زمين روئيده بودند. در چنين روزى آن دو ساقه ريواس به خواست و اراده خداوند از حالت گياهى درآمده و شكل انسانى به خود گرفتند.
ايزد مهر در ايران باستان و آئين زرتشت نگاهدار و نگاهبان عهد و پيمان بود. هر كس نقض پيمان مى كرد و قول و عهد خود را مى شكست و گرامى نمى داشت مورد خشم و بى مهرى ايزد مهر قرار مى گرفت. نمودار اين ويژگى ايزد مهر حلقه گرديست كه قرص خورشيد مدور را به ياد مى آورد.اين حلقه مهر و پيمان كه يك باور اخلاقى ايران كهن است امروز مورد پذيرش جهان متمدن قرار گرفته و بر انگشت همه همسران در بيشتر كشورهاى متمدن جلوه گرى مى كند و به هر همسرى با زبان دل مى گويد كه با يكديگر مهر بورزيد و با هم مهربان باشيد و پيمان زناشويى خود را نگسليد و فرزندانتان را در آغوش مهر و محبت خانواده پرورش دهيد.

در بعضى از كتيبه ها و سنگ نوشته هايى كه باقى مانده از جمله در طاق بستان كرمانشاه موبد موبدان در حالى كه ايزد مهر پشت سر او ايستاده و پشتيبان اوست، حلقه مهر را به پادشاه دوران مى دهد تا با ملت خود كه به منزله فرزندان او هستند مهربان باشد و مهرورزى كند و اين خواست اهورامزداست و در غير اين صورت فره ايزدى و ياورى اهورايى از او سلب خواهد شد. گذشته از همه اينها آئين مهر در عرفان ايران و آئين زرتشت و مسيحيت تاثير انكارناپذيرى بر جاى نهاده است مثلاً روز عزيز جهان مسيحيت هم اكنون به نام Sunday يكشنبه خوانده مى شود كه منسوب به مهر و خورشيد و روز تعطيل و استراحت و عبادت مسيحيان است.
گذشته از اين تولد مهر ايرانى كه در شب يلدا و آخرين شب پائيز است با تولد حضرت عيسى كه سه روز پس از آغاز زمستان است مقارن و نزديك است. آئين مهر بى گفت وگو تاثيرات ژرف و عميق خود را در اين دو آئين بر جاى نهاده كه فعلاً از حوصله اين نوشتار بيرون است و اميدوارم در مقاله جداگانه اى به درج و شرح آن مبادرت ورزم. به هر حال جشن مهرگان كه روز دهم مهر با توجه به گاهنامه كنونى ايران است جشن پيروزى داد، پيروزى كاوه بر ضحاك و داريوش بر گئوماتا بر بيداد و زايش نخستين زن و مرد آريايى (مشيه و مشيانه) و جشن برداشت محصول كشاورزى و ميوه ها و جشن اعتدال هوا و برابرى روز و شب و استراحت كشاورزان است چون همان طور كه گفته شد تقريباً در اين فصل سال ميوه جات درختى و زمينى و غلات و حبوبات و غيره برداشت شده و نصيب صاحبش گشته است.
در سفره مخصوص مهرگان كه در ايران باستان مرسوم بوده و هنوز هم زرتشتيان سينى ميوه ويژه خود را بر آن مى نهند هفت جور ميوه ديده مى شود. در ايران باستان آن هفت ميوه عبارت از انگور و انار و به و گلابى و ترنج(مركبات) و سيب و عناب (سنجد) بوده است.
در اين روز مردم به ديدن هم مى رفتند و با آينه و گلاب و ميوه و شيرينى پذيرايى مى شدند و آن روز را به شادى مى گذراندند و به ستايش و شكرگزارى اهورامزدا مى پرداختند و هنوز هم چنين است.