نيايش‌هاي پيامبر (ص)
گروه: نقد و ادبيات
نویسنده: گزينش و ويرايش: دكتر محمود مهدوي دامغاني / تر
منبع: جهاد دانشگاهي مشهد

دريچه‌ي معرفتي براي شناخت اسلام، از ديدگاه خاتم پيامبران

براي شناخت دقيق تصوير كلي و تمام هر مذهبي شناختن خداي آن، كتاب آن و دست‌پرورده هاي خالص آن ضروري است و اين روش ساده‌ترين، ممكن‌ترين و در عين حال علمي‌ترين و مطمئن‌ترين روش شناخت آن مكتب است.


كونستان ويرژيل گيورگيو در كتاب «محمد پيامبري كه بايد ازنوشناخت» مي‌گويد:

سيماي محمد، آخرين پيامبر از سلسله چوپانان پيامبر را بگونه‌اي تازه بايد ديد و به حقيقت مي‌توان گفت آخرين پيامبر خداوند را بايد از نو ديد و از نوشناخت. او را با نگاهي كه اشياء و اشخاص را مي‌بينيم نبايد نگريست، بايد از روان‌شناسي، جامعه‌شناسي و تاريخ نگاهي تازه ساخت و بر سيماي محمد افكند، او را بايد در صف شخصيتهاي عظيم تاريخ، قيصران و حكيمان و انبياء ديد، در جمع پيامبران بزرگ شرق نشاند و تماشايش كرد و در اين هنگام است كه تصوير او در چشم ما چنان شگفت و توصيف ناپذير مي‌نمايد كه گويي هرگز او را نديده‌ايم، هرگز چنان تصويري را از مردي در جهان نمي‌شناخته‌ايم.»


كمال الدين غراب مترجم كتاب نيايش‌هاي پيامبراكرم(ص) با اعتقاد به اينكه دعا و نيايش مي تواند صميمانه ترين و خالص‌ترين معرفت را در اختيار آدمي بگذارد و او را وا‌دارد تا با نشاندن خود در موقعيت گوينده‌ي آنها، از درون به اين معرفت بنگرد و نزديك شود، نيايش‌هاي پيامبراكرم(ص) را از آن جهت كه متعلق به بنيان‌گذار اين آيين هستند، مستقيم‌ترين و بي‌آلايش‌ترين معرفت از موضوعات وابسته، (كه اساسي‌ترين موضوعات ديني هستند) مي‌داند كه به كمك آنها مي‌توان تفسيري بي‌واسطه و قابل‌اعتماد از اسلام و جهان‌بيني اسلامي بدست‌آورد.


نيايش‌هاي پيامبر گرامي اسلام(ص) براي نخستين بار است كه در يك مجلد، گردآوري و ترجمه گرديده است. جاي خالي چنين مجموعه‌اي، به‌صورت مجزا، در كنار آثار بنيادين اين آيين (قرآن، كتب حديث، نهج‌البلاغه، و صحيفه‌ي سجاديه) به‌درستي احساس مي‌شد.


نيايش‌هاي پيامبر(ص) گاه درميان مجموعه‌‌هاي رسمي حاوي سنت ايشان(ص)، نظير كتب اربعه‌ي شيعه و صحاح سته اهل سنّت، آمده است. اما بيشتر آنها را در منابعي مي‌توان يافت كه اگرچه از حيث قدمت و اهميت، برخي همسنگ اين كتب، و گاه قديمي‌تر، شمرده مي‌شوند؛ اما مقاصد ديگري در تأليف آنها بوده است؛ مقاصد تاريخ‌نگارانه، اديبانه، تربيت‌مدارانه و غيره.

سئوالي كه در اينجا وجود دارد اين است كه شخصيتي مانند پيامبر(ص) كه آمرزش خداوندي براي ايشان به‌صراحت در قرآن مجيد تضمين شده است و تصور مي‌شود مانند ديگر پيامبران اولوالعزم به‌ظاهر از دعا و تضرع و زاري به درگاه خداوند متعال بي‌نيازند، چرا بيش ‌از ديگران دست تضرع به درگه حق دراز مي‌كنند؟ دكتر محمود مهدوي دامغاني در اين باره از كتاب‌هاي كلام مثال مي‌آورد:

«در كتاب شمائل‌النبي ترمذي نقل شده كه «عبدالله‌بن ‌شخير گفته است به‌حضور پيامبر(ص) رفتم، درحال نمازگزاردن بود، آواي گريستن حضرتش همچون آواي جوشيدن ديگ بر سر آتش بود». مگر براي عاشقي در مرتبه شناختي كه پيامبر مكرم(ص) از معشوق داشته است ممكن بوده كه سوزوگداز را پوشيده بدارد؟

و در همين كتاب آمده است كه «پيامبر(ص) چندان نماز مستحبي شبانه گزارد كه پاهايش آماس كرد، به حضرتش گفته شد با آنكه خداوند متعال همه لغزش‌هاي گذشته و آينده‌ات را بخشيده است، لازم‌است اين‌گونه به‌خود رنج دهي؟ فرمود آيا دربرابر اين احسان خدا، بنده سپاسگزاري نباشم.» و اين روايت با چند سلسله سند و از گفته‌ي گروهي از ياران پيامبر(ص) نقل شده و به اصطلاح درحد تواتر است.


به اعتقاد اين استاد علوم اسلامي، از لوازم ملكه عصمت، بيم فراوان از پروردگار است و ناله‌ها و زاري‌هاي موجود در دعاهاي نبي مكرم و امامان معصوم و پيامبران معظم، نشاني از اين حالت خوش است و نبايد از گريه‌هاي اين بزرگواران در دل‌ شب ها شگفت‌زده شد.


دكتر مهدوي دامغاني مي افزايد: «شمار آيه‌هاي قرآن مجيد كه مربوط به دعا و نيايش و عرض نياز به پيشگاه پروردگار است چيزي نزديك به سيصد آيه است؛ يعني نزديك به يك‌بيستم مجموعه‌ي آيات قرآني كه به‌راستي درخور بررسي است و با كمال اندوه، مانند بسياري از ديگر آموزه‌هاي قرآني به بوته فراموشي سپرده شده است. پروردگار مهربان، پذيرش دعا و برآوردن نياز دعاكنندگان را در چند آيه ضمانت فرموده است، كه شايد بهترين آنها آيه يكصدوهشتادوششم سوره بقره باشد، كه خداوند به پيامبر بزرگوار فرموده است: «و هرگاه بندگانم درباره من از تو مي‌پرسند، هان ! كه من سخت نزديك هستم و نياز خواهنده را هرگاه مرا فرامي‌خواند برآورده مي‌سازم»

علاوه بر اين دكتر مهدوي دامغاني بر اين نظر است كه با توجه به مضمون اخلاقي بسياري از نيايشها، پيامبر گرامي اسلام سعي در آموزش پيروانش داشته‌است. به گفته وي: «در نيايش‌هاي پيامبر مكرم، نكته‌هايي ديده مي‌شود كه سخت آموزنده است و بايد عموم مردم به‌ويژه زمام‌داران جامعه، آن‌ها را همواره درنظر داشته باشند. چنان‌كه به‌فرموده‌ پيامبر اكرم(ص):

«از ستم‌كردن و ستم‌پذيري و گمراه‌كردن خلق خدا و گمراه‌شدن به وسيله ديگران به خدا پناه ببرند. ». لطفاً بنگريد كه حضرت ختمي مرتبت در محراب عبادت و خلوت نيايش و دعا چگونه از آنچه گفته شد به خداوند متعال پناه مي‌برد و به پيشگاه حضرت حق، با زاري و لابه عرضه مي‌دارد كه: «پروردگارا ! همانا كه من به‌تو پناه مي‌برم از اينكه كسي را گمراه سازم يا خود گمراه شوم، و كسي را زبون سازم يا به زبوني افتم، يا بر كسي ستم روا دارم يا بر من ستم روا داشته شود …»و احتمال اين نكته هم هست كه منظور از اين همه زاري به پيشگاه خداوند، آموزش‌دادن به خلق باشد.»


به عقيده مترجم كتاب علت اينكه تا كنون عالمان شيعي به جمع آوري اين آموزه‌هاي بي‌واسطه پيامبر اكرم نپرداخته‌اند، اين است كه بازتاب نيايش‌هاي پيامبر(ص) را مي‌توان در نيايش‌هاي ائمه شيعه(ع)، بويژه نيايش‌هاي امام علي(ع)، امام حسين(ع) و امام علي‌بن‌الحسين(ع)، جست. و شايد بتوان گفت، علت اينكه تاكنون نيايش‌هاي پيامبر(ص)، جز تعدادي معروف، به‌طور مستقل، مورد توجه قرار نگرفته‌اند، در نزد شيعيان، نقل ضمني و مضموني آنها در نيايش‌هاي ائمه(ع)، بوده است؛ كه از نظر حجم و اشارات تاريخي و تفسيري، در زمان‌هاي بعد، نياز بيشتري به بازخواني و روايت آنها احساس مي‌شده است.


شايد اگر اين نيايش‌ها، از ابتدا در مجلدها يا فصل‌هاي مستقل و جداگانه‌اي مي‌آمدند، امروزه از جايگاه شايسته‌تري برخوردار بودند. به‌هرصورت، جداسازي آنها، از ميان ساير بخش‌هاي سنت نبوي، بحث درايت‌الحديثي پيرامون آنها، تدبر علمي بر روي مضامين آنها، از حيث معرفت مستقيمي كه از نگاه بنيانگذار اين آيين، در حوزه‌هاي خداشناسي، انسان‌شناسي و هستي‌شناسي، مي‌بخشند، كاري بايسته و ضروري مي‌نمايد.


كمال‌الدين غراب درباره ويژگيهاي نيايش‌هاي پيامبر مي‌گويد: «تنوع مضمون و محتوا، از ويژگي‌هاي زيبا و اصيل نيايش‌هاي پيامبر(ص) شمرده مي‌شود. توجه به معنا و عدم‌اصرار بر آوردن كلام به‌صورت مسجع يا مقفي، از ويژگي‌هاي جذّاب اين نيايش‌هاست؛ كه توجه خواننده را يكسره به‌معناي نيايش جلب مي‌كنند. نكته‌ي بارز و برجسته‌ي ديگر در اين نيايش‌ها، ترسيم و توصيف دقيق و ريزنگارانه، از سيماي مخاطب آن‌ها، يعني خداوند بلندمرتبه است؛ كه به خواننده، نوعي خداشناسي جاندار و زنده و پُرمايه مي‌بخشد. خواننده در اين نيايش‌ها، هربار با جلوه‌اي از سيماي خدا و فعل او آشنا مي‌شود.

و اين، علاوه بر معرفتي كه از خدا در نگاه بزرگترين پيام‌آورش، براي خواننده‌ي خود نقش مي‌زند، او را در آرامشي لطيف و نوازشگر فرو مي‌برد؛ آرامشي متكي بر معرفت و ايمان.