سخنى پيرامون انديشه دينى زيگموند فرويد و كارل گوستاويونگ
گروه: روانشناسي عمومي
نویسنده: حسين زحمتكش

يونگ: فرويد در مسئله دين روان پريش بود

اساساً تفكرات اصلى فرويد پيرامون دين در چهار كتاب انعكاس يافته است. نخستين آنها «توتم و تابو: مشابهت ها بين زندگى مردمان بدوى و روان رنجورى» است كه خاستگاه به وجود آمدن خداوند و آئين ها و مناسك دينى در آن مطرح شده است.
اثر دوم فرويد «آينده يك پندار» نام دارد كه بحث محورى آن ماهيت و كاركرد دين مى باشد. وى در سال ۱۹۳۰ با تعديل در برخى از آراى خويش، سومين كتاب خود را نيز در زمينه دين، با عنوان «تمدن و ناراضيانش» منتشر ساخت و سرانجام واپسين انديشه هاى خويش را در باب دين در هشتاد سالگى، در كتاب «موسى و يكتاپرستى» بيان داشت.

فرويد در دو كتاب «توتم و تابو» و «آينده يك پندار»، صرفنظر از ديگر آثارش، دو نظر متمايز از يكديگر را مطرح مى سازد كه هر دو ديدگاه درخور توجه است.
فرويد در «توتم و تابو» دو ادعا را بررسى مى كند: 1 رابطه جنسيت و زايش دين، ۲ «توتميزم»؛
فرويد در «آينده يك پندار» دين را مولود ترس بشر مى داند! او در فرازى از اين كتاب [در حالى كه بدون استدلال تنها ادعا مى كند] مى نويسد: «ما درباره كودك اين واقعيت را مى دانيم كه تأثير هراس آور ناتوانى او را نيازمند به حمايت و پشتيبانى كسى نموده است كه محبتش را به جانب خود برانگيزانده و ترس و درماندگى خود را در پرتو قدرت حمايتگرانه اش تحليل برد. در دوره كودكى پدر است كه اين نياز و احتياج كودك را پاسخ مى دهد.

اين نياز كه حاصل آمده از ناتوانى و هراس است در دوران بلوغ و كمال نيز از بين نرفته و به سستى و خاموشى نمى گرايد، بلكه بشر براى نجات خود از اين گرداب، نيرويى مافوق پدر مى آفريند تا جاى حمايتگر پيشين يعنى پدر را بگيرد و همين آفرينش است كه در بلوغ، خدا نام مى گيرد.»

فرويد معتقد است كه بيم انسان امروزى، ترس از «تمدن» است؛ به همين دليل، آدمى آرامش را در معنويت جست و جو مى كند و در ذهن خويش وجودى گسترده و غالب بر هستى (ابرموجود Super being) مى سازد و تصويرى زيبا از او ارائه مى دهد. او در نهايت نتيجه مى گيرد كه دين قابل تبديل است و انسان در صورت نياز مى تواند به «هنر» روى آورد. البته يونگ، شاگرد برجسته فرويد، بينشى متفاوت با او دارد. وى در نقد اين باورداشت هنر را نسبى و دين را هميشگى و غيرمختوم معرفى مى كند.

از نظر يونگ مهمترين كاركرد دين اين است كه انسان را به «نمونه هاى اعلى» و گذشته دور متصل مى سازد و راه را براى هدايت او هموار مى گرداند. آنچه يونگ از نمونه هاى اعلى گزارش مى دهد، نزديكى قابل تأملى با اعيان ثابته در فرهنگ عرفان اسلامى دارد. به زعم وى نمونه هاى اعلى الگوهاى ما هستند كه ما را به كمال مى رسانند.
او اساساً منشأ تجربه هاى دينى را در كهن الگوها مى جست؛ انسان بدون خداوند ياراى رسيدن به تماميت را ندارد.

آنتونيو مورنو در مقاله «دين و فردانيت از ديدگاه كارل گوستاو يونگ» مى نويسد: «براى راه يافتن به مقام فردانيت كامل، به معنايى كه يونگ مراد مى كند، ضرورى است كه از فرافكنش به بيرون (از خود) كه لازمه احكام جزمى و دگم هاست به هر صورت دست كشيد.

فردانيت تنها آنگاه تحقق مى يابد كه فرد از فرافكنى بر مسيح بيرونى يعنى مسيح تاريخى و متافيزيكى دست بركشد و مسيح درونى را بيدار كند.‎/‎/ خويشتن بدون دست برداشتن از فرافكنش هاى بيرونى نمى تواند به آگاهى درآيد و واقعيت يابد.» يونگ بر اين باور است كه آدمى براى وصول به جايگاه تماميت بايد مسيرى را همراه با رنج معنوى طى كند.

انسان زمانى كه به تماميت رسيد به فردانيت مى رسد. در نيل به فردانيت موانع بسيارى وجود دارد. يكى از موانعى كه يونگ ذكر مى نمايد پرسوناست؛ به اين معنا كه بشر اجتماعى ناگزير است به خاطر فضاى حاكم بر جامعه، بر چهره خود نقاب بزند. به فراخور روند اجتماعى شدن، آدمى فردانيت خويش را نيز از كف مى نهد. يونگ در ادامه از عناصرى سخن مى راند كه بشر اجتماعى را در راه تحقق فردانيت يارى مى رساند.

با اين تفكر بود كه يونگ با نگاهى تحليلى، نظريه توهمى بودن دين را در باور فرويد، ناشى از گونه اى روان پريشى و روان نژندى مى داند كه فرويد از آن رنج مى برد. بنابراين چشم انداز، او دين را هديه و موهبتى الهى تفسير مى كند. از زمينه هاى اين تفكر يونگ، مطالعه او پيرامون «ادبيات بين العهدينى» ميان شريعت يهود و آئين مسيح، در فاصله سالهاى ۲۵۰ ق.م تا ۲۵۰ م است.