توسعه كتابخانه ها با «ديجيتالى شدن»
گروه: مقالات عمومي
نویسنده: ناهيد سادات حياتى

همه مى دانيم كه هيچ چيزى جاى كتاب را نمى گيرد و كتابخانه ها «در هر جامعه اى نشان دهنده فرهنگ و رشد عقلانى و بالندگى است.» در كشورهاى توسعه يافته كتابخانه ها به دو صورت اداره مى شود:
۱- روش سنتى كه البته با ورود كامپيوتر به مخزن و بخش امانت بيشتر كتابخانه هاى كشورهاى در حال توسعه هم شبكه اى و مكانيزه شده اند و كسى كه به هر كتابخانه اى وارد شود در همان لحظات اول مى تواند با جست وجو در عنوان كتاب يا پديد آورنده و ناشر كتاب مورد نياز خود را بيابد.
كسانى كه مقالات مربوط به كتابدارى در نشريات و منابع مختلف را مطالعه مى كنند مى دانند كه در كشور خودمان نيز ديگر در هر گوشه اى از استان هاى مختلف، ديگر اگر وارد كتابخانه اى شوى و يك دستگاه كامپيوترى مشاهده نكنى، تعجب مى كنى كه شايد آنجا فقط مكانى براى انبار كردن تعدادى كتاب و نشريات باشد تا مركز اطلاع رسانى به مفهوم واقعى «يك كتابخانه».
۲- ولى مورد دوم كه يك بحث داغ در بين كتابخانه ها، كتابداران و بعضى محققان ايرانى تبديل شده بحث «ديجيتالى شدن» كتابخانه هاست.(۱) با وجود اين كه بسيارى از كتابخانه هاى دنيا در ديجيتالى شدن، راههاى زيادى را پيموده اند، اما كتابخانه هاى ايران هنوز در اول راه و به عبارتى ديگر در سردرگمى هستند، اما واقعيت اين است كه كتابخانه هاى ما نسبت به كتابخانه هاى كشورهاى ديگر از خيلى جهات بسيار عقب هستند.
كتابخانه هاى ديجيتالى چيزى جدا از كتابخانه هاى سنتى نبوده، بلكه مكمل آن هستند. كتابخانه هاى ديجيتالى به معناى جايگزين كردن كتابخانه هاى سنتى نيستند، بلكه نسبت به كتابخانه هاى سنتى راه رسيدن به «اطلاعات» را سريع تر مى كند.
با به وجود آوردن كتابخانه هاى ديجيتالى كه در اينترنت وجود دارند، اطلاعات از هر سوى جهان براى هر كسى كه به اينترنت دسترسى داشته باشد فراهم است. مورد دوم اينكه يكى از وظايف اصلى كتابخانه و آرشيو ها در سراسر جهان، تضمين حفظ و نگهدارى اسناد و مطالب تاريخى است. به هر حال با گذشت زمان اين اسناد و مطالب دستخوش تغيير و تحول مى شوند.

انتقال مطالب و اسناد تاريخى به اشكال ديجيتالى از آن محافظت كرده و براى نسل هاى آينده حفظ مى كند. به تازگى گروههاى تحقيقاتى و متمركز مختلفى بر روى توسعه و اصلاح كتابخانه هاى ديجيتالى كار كرده اند، برخى از اين گروه ها عبارت اند از فدراسيون كتابخانه هاى ديجيتالى (DLF)، شوراى منابع كتابخانه اى و اطلاع رسانى (GIR LIR) و طرح هاى ابتكارى كتابخانه هاى ديجيتالى مشترك (DLI). «كتابخانه هاى ديجيتالى» در كشورهاى توسعه يافته راه حل قطعى كاستى هاى انتقال اطلاعات شناخته شده اند.
يكى از اين عوامل رشد تصاعدى اطلاعات علمى است. موفقيت كتابخانه ديجيتالى به ماهيت، محتوا و كيفيت مجموعه ديجيتالى آن بستگى دارد. لازمه اصلى در تشكيل كتابخانه ديجيتالى، ساختن مجموعه هاى ديجيتالى است. اين مجموعه ها اطلاعاتى در بر گيرنده منابع متنوعى نظير نشريات الكترونيكى، كتاب ها، متن» هاى الكترونيكى، پايگاه هاى اطلاعاتى لوح فشرده و غيره است. بايد به اين موضوع انديشيد كه بهبود دسترسى به منابع اطلاعاتى يكى از انگيزه هاى اصلى ديجيتال سازى مدارك است.(۲) اين عقيده كه با ديجيتالى كردن اطلاعات، موجوديت كتابخانه ها مورد تهديد قرار مى گيرد بى اساس است.
بعيد به نظر مى رسد كه هدف و مأموريت كتابخانه ها تغيير كند بلكه نقش كتابخانه ها ممكن است بر اثر ديجيتالى كردن اطلاعات گسترش يابد. بى شك ساختار و سازماندهى فعلى كتابخانه هاى سنتى ممكن است تغيير پيش بينى نشده اى به خود ببيند، اما كتابخانه به عنوان سازمانى كه نيازهاى جامعه مورد نظر خود را تأمين مى كند، جزء جدايى ناپذير جامعه باقى مى ماند. دسترسى بيشتر به اطلاعات دركتابخانه هاى ديجيتالى با وجود اين كه منابع و اسناد كاغذى براى مطالعه راحت اند و هيچ چيز در زندگى انسان، جاى كتاب را نمى گيرد، اما بايد اعتراف كرد كه يافتن اطلاعات مورد نياز كه در آن ثبت شده، مشكل است.
با وجود هزاران ابزار واسط و مهارت داشتن كتابداران؛ استفاده از كتابخانه هاى بزرگ هنوز هم مى تواند با چالش و سختى هايى همراه باشد. كتابخانه هاى ديجيتالى در واقع اطلاعات را به محل كار استفاده كننده، منتقل مى كنند. بدين ترتيب نيازى به مراجعه هر روزه به كتابخانه نيست. هر جا كه يك كامپيوتر شخصى متصل به شبكه وجود داشته باشد، كتابخانه نيز در آنجا حضور دارد. در حال حاضر بى شك نظام هاى رايانه اى از جنبه هاى مختلف بهتر از روش هاى دستى و سنتى براى يافتن اطلاعات اند، هرچند ممكن است آنچنان كه همه افراد انتظار دارند، مطلوب نباشند، اما استفاده هاى فراوانى داشته، به طور منظم در حال پيشرفت هستند.

رايانه بخصوص براى كار مرجع بسيار مفيد است و اطلاعات را از منابع مختلف گردآورى كرده، آنها را با هم مقايسه مى كند و در دسترس افراد قرار مى دهد. يكى ديگر از مزاياى كتابخانه ديجيتالى اين است كه هرگز درهاى آن بر روى استفاده كنندگان بسته نيست. طبقه تحقيقى كه در دانشگاه بريتانيا صورت گرفته، در حدود نيمى از استفاده هاى مربوط به مجموعه هاى ديجيتالى كتابخانه در ساعاتى بوده كه درهاى ساختمان كتابخانه ها بسته است.(۳) منابع در كتابخانه ديجيتالى هرگز در امانت كس ديگرى نيست و گم نمى شود و يا اينكه در قفسه هاى كتاب جا به جا نمى شود.
امروزه دامنه مجموعه كتابخانه به خارج از ديوارهاى آن گسترش يافته است و مقالات شخصى موجود در نشريات و ... در گوشه ديگرى از جهان براحتى يك كتابخانه محلى قابل استفاده است. كتابداران در عصر ديجيتال با پيشرفت فناورى و رواج اينترنت، رسانه ها و نشر الكترونيكى، بعضى ها فكر مى كنند كه كتابداران و اطلاع رسانان مقام و موقعيت خودشان را از دست خواهند داد، ولى روند و پيشرفت كارها عكس اين نكته را نشان مى دهد، زيرا در عصر اينترنت، كتابداران حتى به جايگاهى بهتر از قبل در روند آموزشى دست خواهند يافت.(۴)
در ميان سيل خروشان و دنياى بيكران ارتباطات كه اطلاعات از هر طرف توليد و بر روى محمل هاى اطلاعاتى مثل: اينترنت، شبكه هاى اطلاع رسانى، پايگاههاى اطلاعاتى و ... سوار مى شوند، فقط كتابداران و اطلاع رسانان هستند كه مى توانند اطلاعات مهم و مربوطه را شناسايى كرده و در اختيار «كاربران» آنها قرار دهند، بى آنكه وقتى از آنها تلف شود. كتابداران بايد باروش هاى جديد پردازش اطلاعات آشنا شوند و معلومات خود را به روز كرده، همگام با پيشرفت هاى سريع علمى و حتى دنياى پر تلاطم اطلاع رسانى باشند. يعنى در اصل كتابداران بايد در فراكسيون مهارت هاى لازم براى حرفه خود كوشا باشند.
منابع: ۱- آينده ديجيتالى كتابخانه ها: راهبردهايى براى عصر اطلاعات، ماريلين، ديگان وسيمون تانر، مترجم: عباس گيلورى، تهران، دبيزش، چاپار، ۱۳۸۲. ۲- ۴ منابع مورد استفاده در پانوشت. پانوشت: ۱- سيد محمد كاردان نشاطى، گرد آورنده و مترجم كتابخانه هاى ديجيتالى تهران، چاپار، ۱۳۸۲. ص۸ ۲- كريشان، گوپال، كتابخانه هاى ديجيتالى در عصر اطلاع رسانى الكترونيكى، مترجم، عليرضا رستمى گومه، ويراستار، حسين مختارى معمار، تهران، چاپار، ۱۳۸۲. ۳- يعقوب نوروزى، مهدى عليپور حافظى، مقاله: كتابخانه هاى ديجيتالى، فصلنامه كتاب، ش۴۸. ۴- محمد حسن زاده، مقاله: كتابخانه هاى ديجيتال، طرز كار، ساختار و كتابداران آينه پيام كتابخانه، ش ۴۷-۴۶.