منشاء خانواده ، مالكيت خصوصي و دولت
گروه: نقد و ادبيات
نویسنده: فردريش انگلس
منبع: بابك كياني

كتاب« منشاء خانواده ماليكت خصوصي و دولت» از كتب بسيار مهم در زمينه ماترياليسم تاريخي است و در حقيقت مهمترين كتابي است كه گام به گام مراحل تشكيل خانواده و خانوار و گسترش آنها و تقسيم اجباريشان را به صورت افقي( تيره، طايفه، قبيله و...) و سپس به صورت عمودي و طبقاتي دنبال مي كند و پيدايش نهادهايي را كه تكامل خود منجر به تامين دولت شد تا بتواند سلسله مراتب به وجود آمده را حفظ كند پي مي گيرد.

هر چند امروزه تئوري ارزشي اضافي و فلسفه اقتصاد پايه كارل ماركس به شدت به چالش كشيده شده است و كمتر انديشمندي يافت مي شود كه تمام تحولات سياسي- اجتماعي و فرهنگي را ناشي از دگرگونيهاي معشيتي و اقتصادي ارزيابي كند اما نمي توان از اين وزنه سنگين تحول جوامع بشري ( فاكتورهاي اقتصادي) صرف نظر كرد، گو اينكه نقد ماترياليسم تاريخي ماركس مربوط به انحصار گرايي و مطلق بودن دلايل معشيتي( و به روايتي فربه بودن نا متعارف علل اقتصادي) است. نه زير سئوال بردن ارتباط وضعيت معشيتي جوامع بشري و ساختار هاي فرهنگي-سياسي و اجتماعيشان.

اگر فاكتور هاي اقتصادي را يكي از شرايط ايجاد تغيير و تحول در جوامع بشري بدانيم ( كه بدون شك چنين است)، كتاب حاضر ، يك كتاب روانشناسانه خواهد بود كه از زاويه اقتصادي معشيتي چگونه تشكيل و تغيير شكل و ديگر ديسي خانواده را دنبال خواهد كرد و روابط متقابل آن را با ساختار دولت و قدرت سياسي نمايش مي دهد. همانطور كه در متن كتاب نشان داده شده است، اين نحوه تكوين در ميان جوامع مختلف مشتركات و تفاوت هايي داشته است كه همه حائز اهيمت اند و در جزئي ترين نكات قابل توجه دقت خارق العاده ي انگلس در تشريح اين جزئيات ممكن است در ابتدا زائد به نظر برسد ولي چنين نيست زيرا انگلس از جزئيات به كل مي رسد و نه بالعكس ما در فصول ابتدايي كتاب با دوران ما قبل تاريخ بشر از نظر فرهنگي آشنا شويم،دوراني كه مراحل توحش وبربريت در اين عرصه از زمان حيات بشري قرار مي گيرد.هريك از اين دوره ها با توجه به ميزان رشد ابزار توليد و آشنايي بشر با شيوه هاي مختلف توليدي هر يك از اين مراحل در دسترس ما قرار گرفت.

سيستم هاي خانوادگي و خانواري هر يك از اين مراحل در ميان قبايل مختلف توضيح داده مي شود و ارتباط اين ساختار هاي اجتماعي با شرايط اقتصادي ( و البته جغرافيايي كه بر فاكتور هاي اقتصادي تأثير مستقيم مي گذاشت.) تشريح مي گردد. ما در ادامه اين مراحل با سيستم همخوني ميان قبايل سرخ پوست آمريكا خانواده پونالوائي جزاير هاوايي كه شكل تحول يافته سيستم ازدواج گروهي در سيستم هم خوني آمريكا يي محسوب مي گردد. خانواده يارگير كه گاهي هم براي محدود شدن بيش از پيش ازدواج گروهي بود و در نهايت تك همسري كه فرزند خانواده يارگير است و از بطن اين مادر، در شرايط اقتصادي اجتماعي و سياسي خاص خود پا بر عرصه وجود مي گذارد، آشنا مي شويم. در هر يك از اين مراحل انگلس محدوديت ها و دگرديسي هاي اشكال خانواده را باز مي شكافد و دلايل اين محدوديت ها را ( كه در پس طيفي از نقابهاي رسوم اجتماعي و قوانين مذهبي و يا سياست هاي سلطنتي خود بروز مي داد و در طول زمان آينده به باز توليد خود مي پرداخت)، در شرايط اقتصادي محيط مي يابد.

به روايتي ساختار خانواده( مانند هر نهاد اجتماعي ديگر) متحول نمي شود و تغييري نمي پذيرد مگر آنكه عاريه هاي اقتصادي مسلط به آن دچار سستي و دگرگوني شود. هر چند مرد هوشمندي چون انگلس ريزبين تر و دقيق تر از آن بود كه از نقش عوامل رواني غريزي انسان ( مانند حسادت و يا ميل به مالكيت ) چشم بپوشد ولي مي دانيم كه در قالب انديشه ماترياليسم تاريخي حتي دروني ترين غرايز انسان در چهره قدرت اقتصادي قرار مي گيرد. و در تقابل با آن ( ديالكتيك) اشكال مختلفي مي پذيرند. در پي گزار بشريت از مرحله پدر شاهي( كه در فصول بربريت و توحش تشريح گرديد و زوال و سقوط و حتي مادري و پايان مادر شاهي كه منتهي به انحصار تاريخ مردان در تمام زمينه هاي مهم اجتماعي بشري شد) به مرحله فئوداليته و در نهايت تثبيت آن در قرون وسطي ساختار خانواده نيز دگرگون شد و در الگوهاي مختلفي( مانند تيره ايروكوئي-تيره يوناني و...) تبلور يافت.

نقطه عطف تاريخي در تلاقي تيره يوناني و دولت آتن رخ داد كه اولين دولت عصر كلاسيك خوانده مي شود و در رابطه اي دياليكتيكي با تيره يوناني هر يك به باز توليد ديگري مشغول بود. براي تشريح بهتر اين رابطه متقابل تيره هاي ژرمن و سلتي( اسكاتلندي- ايرلندي) مورد بررسي قرار گرفته و تشكيل اولين دولت كلاسيك در ميان ژرمنها مورد توجه قرار مي گيرد . دولتي بر پايه شرايط اقتصادي ( و البته قوانين رسوم خانوادگي- فرهنگي و اجتماعي بر خواسته از آن) شكل گرفته و حامي شماره يك شرايط توليد خود محسوب مي شد.

شرايطي اقتصادي فرهنگي و اجتماعي كه بر يك نظام خاص( نظام فئوداليته) و سلسله مراتب آن مهر تاييد مي زد و حيات آن را تضمين مي كرد. اشراف زمين دار يا نظامي كه در راس حكومت آريستوكرات آشكار و پنهان خود عمده منابع و منافع توليد را در اختيار داشتند بر حفاظت اين ساختار خانوادگي توسط دولت و ديگر نهادهاي اجتماعي و مذهبي نظارت مي كردند و از هرگونه تحول ساختارخانوادگي از طريق قوانين جزائي مذهبي و دولتي و دامن زدن به تعصبات عرفي و اخلاقي جامعه جلوگيري مي نمودند. همانگونه كه نظام سرمايه داري - صنعتي فعلي در سپيده دم انقلاب صنعتي و آغاز رنسانس ساختارهاي اجتماعي و اقتصادي خاص خود را از نوساخت( كه خانواده مدرن كوچكترين و در عين حال يكي ازمهم ترين اجزاي آن ساختار جديد بود) و با تشكيل دولت مدرن به حفاظت از آن پرداخت!! و اين نظمي است تاريخي و برخواسته از اصول استقرائي ماترياليسم تاريخي كه الگويي براي توضيح مفهوم ديالكتيك قرار گرفته است.

همان گونه كه انگلس اعتقاد داشت كه: ديالكتيك از متن واقعيت و تغيير استخراج مي شود و نه اينكه بر آن تحميل مي گردد.