زندگي بودا
گروه: داستان كوتاه
نویسنده: راجبان خانا

سرزمين كهنسال هند در قرن ششم قبل از ميلاد داراي معلمان و دانشمنداني بود همچون كوهي استوار و شعرايي كه در وصف جنگل‌ها و رودهاي جاريش ترانه‌ها ساز مي‌كردند. هند سرزمين دانش و اميد و شكيبايي بود. اما سرزمين رنج و فقر هم بود و مربيان هندي سر به آسمان برمي‌داشتند و براي مردم در جست‌وجوي داروهاي شفابخش بودند.

اين فيلم ]نامه[ زندگي يكي از مربيان بشري است. گوتاما. او همدرد بشريت بود و همدردي او همچون آب‌ها كه اقيانوس را فرا مي‌گيرد همه مردم روي زمين را در بر مي‌گرفت. كلمات او و زندگي او به وسيله هزاران هنرمند ناشناس بر پيشاني سنگ‌ها و صخره‌ها در كشورهاي مختلف نقش گرديده است.

۱- هندي‌ها در دهكده‌هاي خود مي‌زيستند و زندگي آرامي داشتند و خوش بودند. گاودار هندي مي‌گفت شير گاوم را دوشيده‌ام و در كنار خانواده‌ام زير سقفي مطمئن و كنار اجاقي گرم آسوده‌ام و چه سعادتي است كه مردم كشوري در آسايش باشند.

دهقانان به كار خود بپردازند. بازاريان سرگرم كسب باشند و زندگي در كوي و برزن بدرخشد. در هند، در قرن ششم قبل از ميلاد زندگي اين چنين مي‌گذشت. فيلسوفان و پزشكان و جراحان و رياضي‌دان‌ها و منجمان و جواهرسازان و بافندگان هركدام به كار خود مشغول بودند و مطربان و رقاصان و بندبازان نيز مردم را سرگرم مي‌كردند. اما زندگي در خانه اغنيا بود كه همچون آبي روان مي‌گذشت و فاصله ميان فقير و غني روز به روز بيشتر مي‌گرديد. زنان سياه چهره حرمسراي مالداران بدن خود را با روغن‌هاي معطر چرب مي‌كردند و موهاي خود را با گل‌ها مي‌آراستند و بر پاهاي خود خلخال‌هاي زرين مي‌آويختند. اما روغني در چراغ فقيران نمانده بود.

2 زندگي زنان و مردان ثروتمند در رفاه و تماشا و جشن و سرور مي‌گذشت. پادشاه‌ها، رعاياي خود را به جنگ مي‌خواندند تا بر جاه و جلال خوي بيفزايند. مردم بر رفتگان خود مي‌گريستند و گل‌ها در مزارع مي‌پژمردند. «تا كي بايد گريست و تو صداي گريه را نشنوي؟ آيا راهي براي پايان دادن به اين درد و رنج نيست»؟ و دانشمنداني بودند كه در تاريكي گام مي‌زدند و در جست‌وجوي روشنايي بودند و مي‌سرودند: «مرا از غير حقيقي به حقيقت راه بنما و از تاريكي به روشنايي برسان».

آنها كه چنين مي‌سرودند از متاع دنيوي چشم پوشيدند و از خانه و زندگي دل بركندند و سر به جنگل گذاشتند و كساني كه تن به رياضت‌هاي سخت سپردند و كساني كه به بحث و جدل درباره حقيقت پرداختند و كساني كه مخالف برهمنان بودند و كساني كه به قرباني كردن در راه خدايان به امر برهمنان اميدوار بودند تا لطف خدايان را متوجه حال خويش سازند و سايه هرج و مرج و گمراهي بر سرزمين هند گسترده بود و آنگاه بود كه بودا برخاست و اين فيلم ]نامه[ داستان زندگي اوست از زبان كساني كه به او نزديك بودند و اين داستان به مدد نقوشي بر سنگ نشان داده مي‌شود كه در سرتاسر هند پراكنده است.

ميلاد بودا از زبان «پاراجاپاتي» دايه و نامادريش چنين است: ـ من از بودا پرستاري كرده‌ام و شاهد ايام كودكي او بوده‌ام تا جواني برومند گشته. اولين بار خواهرم «مايا» تولد بودا را پيشگويي كرد. آن روزها تابستان بود و جشني در پايتخت، مردم دامنه هيماليا را به شادي مي‌خواند. رقاصان مي‌زدند و مي‌خواندند. «مايا» خيرات مي‌كرد و به موعظه‌هاي برهمنان گوش مي‌داد. خواهرم ملكه بود... در شبي مقدس در خواب ديده بود كه در كوهساري آرميده است و فيلي سفيد كه گل نيلوفري را با خرطوم خويش گرفته است بر شكم او مي‌نوازد.

«مايا» خواب خود را براي پادشاه كه همسرش بود تعريف كرد و چون آبستن گرديد خواب خويش را تعبير شده انگاشت و چون هنگام زايمان نزديك گشت به سوي خانه پدري عزيمت كرد. در راه زير درخت پر گلي بودا تولد يافت. طبل‌ها ورود نوزاد را به جهان ما خوش‌آمد گفتند: كودك را «گوتاما» نام نهادند و برهمنان طالع او را چنين پيشگويي كردند: «تمام آثار بزرگي در اين پسر هويداست و به هر كاري دست بزند موفق خواهد گرديد. اگر به امور دنيوي بپردازد تاج شاهان بر سر خواهد نهاد و اگر به امور معنوي ميل كند معلمي بزرگ خواهد شد و به معرفت دست خواهد يافت».

اما برهمني جوان انگشت خود را آرام بلند كرد و گفت «اگر» و «مگر» در كار نيست. اين كودك از رنج دردمندان خون خواهد گريست و در راه «ترك» و «فقر» گام خواهد نهاد و گوتاما پسري شد با استعدادي حيرت‌آور. هر روز با گردونه‌اي به مدرسه مي‌رفت و معلمان را از هوش سرشار خويش به شگفت مي‌آورد. پسران ديگر، خودستا بودند و به شكار و ورزش مشغول و گوتاما كنار بوته گل تنها مي‌ايستاد و چشم به آسمان مي‌دوخت و گل‌ها به پايش مي‌ريختند. روزي در باغ پدرش ايستاده بود كه قوي زيبايي خود را به پايش افكند. قوي زيبا را پسرعموي گوتاما با تيري از پاي انداخته بود.

گوتاما آرام تير را از بدن قو درآورد و مرغ را بر سينه خويش فشرد. پسرعمو فريادزنان به كنار گوتاما آمد و گفت: «اين مرغ از آن من است. چون من بودم كه از پا درآوردمش» گوتاما آرام گفت: «مرغ از آن من است كه عمر دوباره دادمش». كار به دعوا كشيد. پسرعمو گوتاما «دودوت» از قانون سلحشوران (كشاتريا) سخن مي‌گفت كه حق با كسي است كه بيجان مي‌كند و گوتاما از قانون انسانيت دفاع مي‌كرد كه حق با كسي است كه جان مي‌بخشد. روزي گوتاما و خانواده‌اش در مزرعه‌اي بودند.

گوتاما از جمع آنها جدا شد و به گوشه‌اي پناه برد. پدرش او را نگريست و دل در برش از اندوه طپيد. چرا كه به ياد پيشگويي برهمن جوان افتاد. پس مشاوران خود را فرا خواند و رأي آنان بر اين قرار گرفت كه گوتاما مي‌بايستي زن بگيرد. 3 پس چنين اعلام كردند كه دختران طبقه كشاتريا مي‌بايستي در جشني حاضر آيند تا گوتاما آنها را مشمول عنايت خود سازد.

در روز جشن دختران از برابر گوتاما گذشتند و او به هركدام چيزي بخشيد تا به «ياشوداراي» زيبا رسيد كه در گوشه‌اي آرام و محجوب ايستاده بود و گوتاما چيزي نداشت به او بدهد. پس گردنبند خود را به او هديه كرد و او را از ميان دختران برگزيد. سال‌ها گذشت و گوتاما و همسرش به خوشي مي‌زيستند. من كه پرستار گوتاما بودم احساس مي‌كردم كه در درونش آتشي شعله‌ور است. روزي در كنار رود روهيني جنگي در گرفت و گوتاما كه شاهد اين دعوا بود با اندوهي تمام چنين گفت:

«مردم را ديدم كه با هم در نبردند ديدم كه هراسانند و هراسان شدم ديدم كه بسان ماهياني در آب‌هاي گل‌آلود در تب و تابند ديدم كه به خاك در مي‌افتند و عزاي آنان روح مرا عزادار ساخت». و از آن روز بودا پيوسته در رنج بود و قصر شاهي به نظرش زنداني مي‌آمد و تجمل و طرب برايش بيهوده، غيرواقعي و توخالي بود.

روزي در گردونه خويش از كويي مي‌گذشت و پيرمردي را ديد. از ديدار پيرمرد به ياد رنج‌هاي عبث و بيهودگي عمر آدمي افتاد و روز ديگر جواني را ديد كه از بيماري از پا درانداخته بودش و جوان آرزوي برنيامده خود را با گوتاما در ميان نهاد و اين چنين زاري كرد: «اگر بيماري، جوان زورمندي چون مرا اين چنين از پاي در مي‌اندازد، پس هدف زندگي چيست؟ و باز گوتاما به ياد مرگ افتاد و از خويش پرسيد كه: «آيا واقعاً زندگي را هدف و معنايي نيست»؟ و اين انديشه او را رها نمي‌كرد و در ميان جمع هم كه بود به فكر پاسخ اين معما بود. شبي در قصر خويش از اين انديشه خواب به چشمانش راه نيافت.

ساكنان قصر خفته بودند و مطربان و رامشگران نيز به خواب رفته بودند. گوتاما برخاست و روحش براي آزادي و رهايي به خروش آمد و بر آن شد كه دل از زندگي عبث خويش بركند. آخرين نگاه وداع را بر زن و فرزندش افكند و از قصر بيرون شد. جامه شاهي و جواهرات سلطنتي خويش را به گردونه دارش سپرد و جامه رهبانان بر تن كرد و به سير و سلوك پرداخت و چنين خبري خاندانش را غرق ماتم ساخت.

4 سرگذشت بودا از زبان اولين مريدش (كاندينيا): «من و چهار مريد ديگر در سال‌هاي پر مشقت راهروي همراه گوتاما بوديم. با پايي خسته و پر آژنگ از جايي به جاي ديگر مي‌رفت و جست‌وجوي حقيقت آسان نيست. گفته‌ها و نوشته‌هاي استادان پيش را مي‌خواند. اگر مرد كاملي سراغ مي‌كرد، به جست‌وجويش برمي‌خاست و به ديدارش مي‌شتافت. با برهمنان گفت‌وگوها داشت. «وداها» را خوانده بود و روش جوكيان را مي‌دانست. با مذهب عوام و خواص هر دو آشنايي داشت.

مذهب عوام به صورت يك رشته آداب مذهبي بيهوده درآمده بود و آدم عادي را وابسته عواملي ساخته بود كه از دسترسش بيرون بود و مذهب خواص يك سلسله مجادله و بحث درباره ماوراءالطبيعه بود و از زندگي روزمره بسي دور افتاده بود. گوتاما از مردم عادي الهام گرفت. روزي از كويي مي‌گذشت. در كاسه گداييش مقداري زباله و كثافت ريختند. گوتاما ابتدا از بوي بد آنچه در كاسه بود رنجيده خاطر شد.

اما لحظه‌اي بعد بر خود مسلط گشت و با خود گفت: «اگر با خوردن اين كثافت‌ها بتوانم با زندگي مردم درآميزم آن را خواهم خورد» و به مردم نزديك و نزديكتر شد و از دانش غريزي آنها، از شكيبايي و شجاعتشان حيرت كرد و از آنها درس‌ها آموخت. و آنگاه به رياضت پرداخت و ماه‌ها روزه گرفت و با غذايي بس ناچيز افطار كرد و ما مريدان مي‌ديديم كه گوشت‌هاي تنش آب مي‌شود. و ناگاه روزي از رياضت دست كشيد. دختر دهقاني براي او ظرفي شير بز آورد و گوتاما روزه خود را شكست و ما گروه مريدانش او را به ضعف نفس متهم كرديم و از گردش پراكنده شديم.

ما رفتيم و «مارا»ي خبيث بر او ظاهر شد و به وسوسه او پرداخت و با او گفت: «اي گوتاما مرگ در چشمان توست و تو بر بدن خويش ستم روا داشته‌اي. نمي‌داني كه زندگي شيرين است و با زنده‌ ماندن است كه مي‌توان كارهاي بزرگ را انجام داد»؟ گوتاما پاسخ داد: «كار بزرگ اينست كه تمام معماها را حل كنيم و به حقيقت دست يابيم. بگذار گوشت‌هاي تن من آب بشوند و استخوان‌هايم بپوسند و خونم خشك گردد. اما مادامي كه معرفت دل و جان مرا روشن نكرده است از اينجا بر نخواهم خاست».

و «مارا»ي خبيث دختران خود «راتي» و «آراتي» و «تريشنا» را فرستاد تا گوتاما را با زيبايي خويش بفريبند. اما گوتاما از وسوسه‌هاي شيطاني درامان ماند و آنگاه «ما را» لشكر شياطين را به سراغ گوتاما فرستاد و كوشيد تا او را با رنج‌ها و بيماري‌ها از پاي دراندازد و گوتاما بر درد و مرض و بر كليه وساوس فائق آمد. اما كشمكش عظيم بود و او همچون صخره‌اي استوار ماند و آنگاه معرفت بر او روي نمود و حقيقت با نوري خيره‌كننده بر او تافت و همين است كه بودا (يعني روشنگر) لقب يافت.

و گوتاما از جا برخاست تا پيام خود را به بشريت برساند. به سراغ ما آمد كه در بنارس بوديم و پس از هفت سال كوشش و راهروي اولين موعظت خويش را بر ما عرضه كرد و گفت: «رياضت تنها آدمي را به جايي نمي‌رساند. ترك دنيا به تنهايي كافي نيست. بايد با مشكلات زندگي روي در روي مواجه شد و غم‌ها و دردهاي حيات را آزمود». «تولد رنج است. پيروزي رنج است. مرگ رنج است».

«آنچه ما داريم و نمي‌خواهيم رنج است. اما آنچه مي‌خواهيم و نداريم نيز رنج است». «و علت رنج درخواست‌هاي نفس آدمي است. آدمي مي‌بايد كه در پي خواهش‌هاي نفساني خويش نرود. رستگاري در وحدت است و در هم‌آهنگي است. در اتحاد جزء و كل است و فناء في الكل در همين جهان امكان‌پذير است و درهاي جهان جاوداني بر روي همگان گشوده است».

«راه رسيدن به نيروانا راه معرفت است و رسيدن به معرفت درحد جملگي مردم روي زمين است. پس رستگاري آدمي در دست خود اوست نه وابسته به نيروي كوري كه فوق بشر قرار داشته باشد». «آنچه را كه بزرگان مي‌گويند كوركورانه نپذيريد. آنچه را كه به صورت سنن تغييرناپذير درآمده است قبول نكنيد. آنچه را كه در كتب نوشته شده به صرف كتابت باور نداريد و آنچه را كه از معلمان خويش مي‌شنويد، چون استادان شما هستند، به يقين نپذيريد. همه امور را به محك عقل سليم خوي بسنجيد و با تجربه خود بيازماييد.

بودا راهي به شما نشان نمي‌دهد، خودتان راه خويش را بجوييد». و اين كلامي بزرگ بود. چرا كه اعمال و تجارب انساني را مهم مي‌شمرد نه طبقه‌اي را كه آدمي بدان وابسته بود. زيرا بودا بشر را ارباب خويش اعلام داشته بود و همگان را مساوي شمرده بود.

يكبار از دهكده‌اي به دهكده ديگر مي‌رفت. برهمني نزد بودا آمد و او را دعوت به حضور در مراسم قرباني كرد. آتشي افروخته بود و هزاران گاو و گوساله فراهم آورده بود. بودا نظري به زبان بستگان انداخت كه به مسلخ مي‌بردند. غمگين چنين گفت: «داستان يك پادشاه زمان باستان را بشنويد كه مي‌خواست اين چنين قرباني عظيمي به خدايان عرضه دارد. اندرزگويي، شاه را چنين راهنمايي كرد: شاها اينك كه چنين ثروتي در اختيار داري قسمتي از آن را بذر بخر و به آنها ده كه مي‌خواهند زمين را كشت كنند و بذري ندارند. قسمتي را سرمايه كن و به كاسبان بسپار.

مزد مزدوران را نيكو ده و با چنين ايثاري آرامش خواهي يافت و خدايان و مردم اين چنين قرباني را نيكوتر خواهد يافت». و بودا از سرزميني به سرزميني ديگر مي‌رفت. عليه خرافات موعظت مي‌كرد و مردم را به همدردي با يكديگر فرا مي‌خواند. شهوت بودا معاندان را عليه او برانگيخت و بر جانش قصد كردند. استاد را به غاري تاريك راهنمايي كردند كه در آن ماري زهردار مي‌زيست.

تمام شب بودا در غار ماند و صبحگاهان كه به سراغش رفتند او را درحال تفكر نشسته ديدند و مار زهرآلود را ديديد كه با سر كفچه مانندش سايباني براي او ساخته است. معجزه‌هاي بسياري از اين قبيل به بودا نسبت مي‌دهند. ولي بودا مخالف جادو، كف‌بيني، طالع‌بيني و كليه خرافات بود. به تنها نيروي جادويي كه اعتقاد داشت نيروي جادويي آدمي بود كه مي‌تواند به كمال انسانيت برسد. گفتار بودا مردم را بيدار كرد و به خود مؤمن ساخت و به آزادي و آزادگي سوق داد.

5 زندگي بودا از زبان زنش، ياشودارا: «من زن گوتاما و مادر فرزندش هستم. آوازه شهرت بودا به من رسيد و آنگاه خبر آمد كه به موطنش باز خواهد گشت و پيام خود را به گوش همشهريانش خواهد رساند. مردم شهر شادمان شدند و با تحسين و عشق گرد شمع وجودش حلقه زدند و من بر در قصر، نگران در انتظار بودم و بسان برگ پاييزي مي‌لرزيدم و دست فرزندم را گرفته بودم تا از پا در نيايم و او نيامد. او با پيروانش در ديري در حومه شهر بماند و من نوميدوار به قصر بازگشتم.

روز بعد «سودودانا» از پنجره قصر بودا را ديد كه در كوچه گدايي مي‌كند. به جانبش رفت و گفت: «اي ـ گوتاما! اجداد تو هرگز گدايي نكرده‌اند» و گوتاما پاسخ داد كه «اي پادشاه، اجداد تو هرگز گدايي نكرده‌اند. اما اجداد من ـ بوداهاي پيشين‌اند و آنها به پست‌ترين خوردني‌ها اكتفا كرده‌اند و با فقرا هم كاسه گشته‌اند و من خود فقيري از فقراي جهانم». پادشاه از غصه خون گريست و بودا را با خود به خانه آورد. خدمتكاران من مژده را به من رساندند. اما من ياراي رفتن نداشتم.

آيا شوي من مي‌دانست كه چه رنج‌ها كشيده‌ام؟ و به جاي آب اشك‌ها را فرو خورده‌ام؟ با خود گفتم كه: «اگر در چشم او ارجمندم، مي‌بايد كه او به سوي من آيد» بودا دانست و تبسمي كرد و اشك در چشمان من پر شد و ناگاه گوتاما را در برابر خود ديدم. به من نگريست و در چشمانش همدردي و لطف درخشيدن گرفت و من در برابرش به زانو درآمدم. او مرا از زمين بلند كرد و دست بر پيشانيم گذاشت و روح من غرق آرامش گرديد.

روز ديگر پشت پرده‌اي پنهان شدم و بودا را به «راهول» پسرم نشان دادم و به او گفتم «آن مرد زيباي همچون خورشيد را مي‌بيني با آن جبين مغرور و آن موي سياه پرشكن؟ مي‌بيني كه هاله‌اي از نور اندامش را در بر گرفته است؟ اين پدر تست. برو و ارث خويش را از وي بخواه». بودا به طرف پسرش آمد و آخرين دارايي مادي خود، يعني كاسه گداييش را به پسرش هديه كرد و وداع پسر و پدر را ديدم».

6 زندگي بودا از زبان ناندا: «من با پيران ديگر كه جمعاً هفت نفر بوديم ـ (پسرعمويش دودوت و چند شاهزاده و يك سلماني) با گوتاما رفتيم. او گفت كه مقام سلماني از همه ما برتر است. وقتي سر سلماني را تراشيديم و جامه افتخارآميز را بر تنش پوشانديم معناي سخن مراد را دانستيم. او مردي را كه از طبقه‌اي پست بود و كسبي پست داشت بر ما شاهزادگان سرور ساخت.

استاد همواره به زبان ساده مردم عادي سخن مي‌گفت و عميق‌ترين تعليماتش را در كسوت داستان‌هاي ساده و تمثيل‌هاي قابل فهم بيان مي‌كرد. روزي مادري كه فرزندش را از دست داده بود پيش استاد آمد و از او خواست كه عمر دوباره به كودكش بخشد. استاد گفت: «براي من تخم خردلي از خانه‌اي كه كسي در آن نمرده باشد بياور». مادر خانه به خانه روان شد. اما سرايي نيافت كه مرگ بر در آن نكوفته باشد.

و مادر معناي كلام استاد را دريافت. مرگ براي همگان غمي است عام و اگر تعميم آن را در نظر بگيرم از قيد غم آزاد گشته‌ايم. و روزي استاد داستان آهوي نجيب را براي ما گفت: «در جنگلي گروه آهوان مي‌زيستند و شاه بنارس با شكار خود دمادم آهوان را به عزاي يكديگر مي‌نشاند. آهوان با پادشاه در گفت‌وگو شدند و قرار بر اين شد كه روزي يك آهو به مطبخ شاهي گسيل دارند و شاه از شكار هر روزه صرفنظر كند. روزي نوبت به آهوي بارداري رسيد. شاه آهوان غمگين شد و به جاي آهوي بادار به مطبخ شاهي رفت و سر خود را بر مذبح گذاشت و به جاي او جان داد. شاه از اين قصه هشيار شد و شكار را به كلي فرو گذاشت».

با اين داستان‌هاي ساده، استاد ما را به ارزش عشق و ايثار و فداكاري و همدردي واقف مي‌ساخت و خود نيز به آنچه مي‌گفت عمل مي‌كرد.بسا مغروران را از غرور پشيمان ساخت و با دزدان كه از دزدي بازداشت. روزي يكي از مريدان به وي گفت: «خداوندگارا به گمان من جهان هرگز بودايي به بزرگي تو به خود نديده است و تا ابد هم نخواهد ديد».

استاد آرام به او نگريست و گفت: «آيا تو بوداهاي پيشين را ديده‌اي؟ ـ نه، خداوندگار من. ـ شايد بوداهاي آينده را ديده باشي؟ ـ نه. ـ شايد تو مرا بهتر از خودم مي‌شناسي؟ ـ نه. ـ پس چرا سخني به گزاف بايد گفت؟ هرجا بودا مي‌رفت خلايق بر او گرد مي‌آمدند. اما حسودان هم بودند و يكي از آنها پسرعمويش «دودوت» بود كه قصد جانش را كرد و فيلي وحشي را سر راه او قرار داد. استاد به راه خود ادامه داد و به طرف فيل مي‌رفت و فيل وحشي بر جاي خود ايستاد و خرطومش را پايين آورد و به پاي استاد زانو زد.

دودوت در توطئه خود توفيق نيافت. با يك جاني قراري گذاشت و آدم‌كشان حرفه‌اي را به سراغ استاد فرستاد. آدم‌كشان در جايي پنهان شدند كه قرارگاه استاد بود و منتظر فرصت گشتند. اما همين كه چشم آنها به سيماي محبوب او افتاد و كلام دلنشين استاد را شنيدند شرمسار شدند و به پاي او افتادند و توبه كردند. سال‌ها همچون سايه‌اي به دنبال استاد روان بودم و روزها مانند دانه‌هاي تسبيح از دست ما مي‌گريخت و آنگاه، سرانجام عمر استاد فرا رسيد.

آهنگر فقيري استاد را به طعام خوانده بود. استاد آرام غذا خورد و آرام دانست كه پايان عمر فرا رسيده است. چندي بود بيمار بود. از او همواره مي‌خواستم كه اوامر خود را براي پيروانش با من در ميان نهد و او مي‌گفت: «من كيستم كه صاحب امري باشم؟ امر با كسي است كه تصور مي‌كند واقعاً صاحب امر است. من چنين نمي‌انديشم. به تو آموخته‌ام كه تنها بر خود تكيه كني. پناه خود باشي و روشنايي خويش، حقيقت روشنايي است و حقيقت تنها پناهگاه است. پس به حقيقت متكي باش. پناهي غير از اين نيست».

و او بر زير درختي آسود و قلبي كه همواره با همدردي مي‌تپيد از كار افتاد. اما كلام او نردبام آسمان بود و بر آسمان‌ها برشد. گوتاما اعتماد به نفس داشت و اعتماد به نفس را تعليم مي‌داد و مي‌گفت: «اي ناندا! آدمي مي‌بايد از قله‌اي به قله بالاتري صعود كند. تا آنگاه كه به معرفت و آزادي از قيد كليه قيود مادي باز رسد و من شادترين آدميانم. كسي همچون من بختيار و شادمان نيست».