بازار هاي بين المللي كتاب
گروه: مقالات عمومي
نویسنده: ليلا سعادتى

نوزدهمين نمايشگاه بين المللى كتاب تهران كه از نامش پيداست يك نمايشگاه جهانى است و اهداف متعددى از بين المللى بودن اين رويداد فرهنگى پيگيرى مى شود. يكى از مهمترين اين اهداف، شناساندن بازار نشر ايران به جهانيان بويژه كشورهاى اسلامى و همسايه است.
سال ۸۲ نخستين سال اختصاص زمان برنامه و جايگاه ويژه اى به نام بازار جهانى كتاب در نمايشگاه بين المللى كتاب تهران بود كه در پى آن شاهد برداشتن گامهاى عملى ترى در سال هاى ۸۳ و ۸۴ بوديم. در بازار جهانى كتاب كه ناشران و مؤسسات نشر خصوصى و دولتى حضور دارند، برپايى نمايشگاهى از آثار ناشران فعال ايرانى در حوزه نشر بين الملل و برگزارى همايش بين المللى بازار كتاب ايران به منظور شناساندن توانمنديهاى اين عرصه به كشورهاى همسايه و مسلمان مقصد نهايى اين بازار است. حضور ناشران خارجى و مديران نمايشگاههاى بين المللى كشورهاى همسايه و مسلمان در ۳ دوره اى كه بازار جهانى كتاب برپا شده است، بستر مناسبى را براى حضور ناشران ايرانى در عرصه بين الملل و تعامل فرهنگى ناشران ايرانى و خارجى فراهم كرده است.
اما متأسفانه تا رسيدن به نقطه مطلوب كه همان حضور فعال ناشران ايرانى در ساير كشورها، شناساندن كتاب هاى ايرانى بويژه ادبيات معاصر ايران و ترجمه گسترده انواع كتاب هاى ايرانى است، فاصله زياد است. شناسايى بازارهاى هدف، شناسايى مخاطبان در كشورهاى مختلف، سرمايه گذارى ناشران ايرانى در كشورهاى خارجى، حمايت دولت از توسعه نشر ايران، آشنايى با وضعيت نشر كتاب در ساير كشورها، بايد در اولويت برنامه هاى دست اندركاران بازار جهانى كتاب و بويژه ناشران بين المللى قرار گيرد. دراين گزارش وضعيت نشر كتاب در كشورهاى مسلمان و همسايه و وضعيت انتشار كتاب هاى ايرانى در اين كشورها و چگونگى حضور ايران و استفاده از بازارهاى بكر اين كشورها مورد بررسى قرار گرفته است.
ضرورت تشكيل اتحاديه ناشران ايران - آذربايجان كشور آذربايجان با ۹ ميليون جمعيت، بازارى بكر براى كتاب هاى فرهنگى، دينى و علمى محسوب مى شود. صنعت چاپ و نشر آذربايجان به دليل مشكلات اقتصادى و همچنين با وجود تغيير الفبا از سريليك به لاتين در ركود به سر مى برد. تغيير الفبا در كتاب هاى درسى و علمى بودجه هنگفتى را متوجه دولت آذربايجان و ناشران اين كشور نموده است. دولت اين كشور با ركود اقتصادى دست و پنجه نرم مى كند و ناشران نيز با مشكلات مادى رو به رو هستند. از اين رو دست اندركاران صنعت نشر اين كشور در پى همكارى با ناشران و سرمايه گذاران خارجى بوده و ايران نيز يكى از آن كشورهاست.
ركود اقتصادى كه به صنعت چاپ و نشر آذربايجان حاكم است، موجب چاپ كتاب هاى علمى و آموزشى با تيراژ پايين ۱۰۰۰ و ۵۰۰ نسخه مى شود. با اين وجود سرانه مطالعه كتاب مردم اين كشور از سرانه مطالعه مردم ما بيشتر است. اكثر كتاب هايى كه در اين كشور چاپ مى شود به زبان لاتين است و كتاب هايى كه بطور عمده وارد اين كشور مى شود از كشورهاى تركيه ، روسيه و ايران است. به گفته باقر اسماعيل زاده، نماينده انتشارات الهدى درباكو؛«مردم اين كشور به كتاب هايى با موضوع هايى چون زبان و ادبيات فارسى، آذرى ايرانى علاقه زيادى دارند اما متأسفانه در اين زمينه كتاب هاى اندكى منتشر شده است». ادبيات و منابع اوليه شيعه، احاديث، ادعيه، تفاسير قرآنى و كتاب هاى فقهى و احكام ، كتابهاى مورد علاقه مردم آذربايجان است. انتشارات الهدى در سال ۸۳ ، حدود ۸ هزار نسخه قرآن با ترجمه تركى فروخته است و حدود ۶ هزار جلد قرآن بدون ترجمه در همان سال به فروش رفته است. همچنين در سال ۸۴ ، كتاب مجمع البيان به زبان هاى فارسى و عربى ۲۰۰ دوره تجديد چاپ شده است. در اين كشور درباره برخى موضوع ها و عناوين كتابى وجود ندارد. اين در حالى است كه مردم آذربايجان خلأ اين موضوعات را احساس مى كنند.

نماينده انتشارات الهدى مى گويد: «در آذربايجان كتابى در زمينه حقوق اسلام به زبان تركى وجود ندارد در حالى كه مردم در جست وجوى اين قبيل كتاب ها هستند. همچنين در زمينه حقوق سياسى و قانون اساسى كتابى در زبان تركى ترجمه نشده و كتابها به زبان لاتين است». با آنكه آذربايجان و ايران بويژه استان هاى آذرى زبان كشور ما از گذشته هاى دور قرابت و نزديكى زبانى و فرهنگى با يكديگر دارند، اما مردم اين كشور با ادبيات فارسى و تركى ايران، همچنين وضعيت كتاب كشور ما آشنايى ندارند و در برخى موارد نيز دچار سوء تفاهم هستند. براى مردم آذربايجان باور اينكه در دانشكده هاى ايران كتابهاى علمى نوشته استادان ايرانى تدريس شود مشكل است. اسماعيل زاده مى گويد: «مردم آذربايجان فكر مى كنند انتشار كتاب به زبان تركى در ايران قدغن است». بعد از روى كارآمدن «الهام على اف» وضعيت فرهنگى و اجتماعى آذربايجان تغييرات زيادى كرده است. فضاى فرهنگى و اجتماعى آزاد اين كشور فرصت مناسبى براى ناشران كشور ما فراهم كرده است كه قبل از هر كشور ديگرى بتوانند بازارهاى كتاب آذربايجان را بشناسند و در آن بازار نفوذ كنند. نماينده انتشارات الهدى در اين باره مى گويد: «ناشران ايرانى حضور كمرنگى در بازار كتاب آذربايجان دارند در حاليكه بستر مناسب براى فعاليت آماده است.
وى ضرورت تشكيل اتحاديه ناشران ايران - آذربايجان را فرصت مغتنمى براى حضور بيشتر ناشران ايرانى مى داند و مى گويد: «پيشنهاد تشكيل اين اتحاديه را به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ارائه داده است». سوريه و فرصت هاى طلايى بازار نشر سوريه را بايد از دو منظر يعنى بازار سوريه و بازار جهان عرب بررسى كرد. كشور ما با سوريه روابط نزديك و مناسبات مثبت فرهنگى و سياسى دارد اما با اين وجود نوعى بريدگى بين ايرانى ها و اعراب احساس مى شود. اين خلأ و بريدگى موجب شناسايى نشدن برخى فضاهاى فرهنگى بويژه در وضعيت چاپ و نشر در اين كشور شده است، البته گفتنى است در اين ميان اتحاديه نويسندگان عرب در سوريه رابطه فعالى با اتحاديه ناشران ايران دارد اما اين رابطه يك سويه است و ناشران ايرانى چندان علاقه مند به برقرارى رابطه نزديك با اين اتحاديه نيستند. اين اتحاديه تاكنون ۴ جلد از كتاب هاى نويسندگان كشورمان را ترجمه و منتشر كرده است.
پستچى نوشته جلال آل احمد، اسطوره عشق نوشته زهرا زواريان، مجموعه شعر طوفان اخير نوشته حسين اسرافيلى و نمايشنامه گاو ديوانه اثر اسماعيل همتى، كتاب هاى منتشر شده توسط اتحاديه ناشران عرب در سوريه است. همچنين كتاب سبوى تشنه كه توسط سفارت ايران در سوريه به زبان عربى ترجمه شده بود بوسيله ناشر سورى چاپ شده است. علاوه بر اتحاديه ناشران عرب ، مؤسسات خصوصى نيز در صنعت چاپ و نشر اين كشور بسيار فعال هستند . مؤسسه دارالفكر يكى از اين مؤسسات معتبر است و تمايل فراوانى به همكارى با ناشران ايرانى دارد. دارالفكر نيز چندين جلد كتاب ايرانى را ترجمه وچاپ كرده است كه مى توان به زن نوشته جميله كديور، صد روز با خاتمى اثر بابك داد، گفت وگوى تمدن ها، دموكراسى و حاكميت ملت، دين و دولت، جامعه مدنى كه همگى نوشته سيدمحمدخاتمى است اشاره كرد. به طور كلى اين مؤسسه تاكنون بيش از ۳۳ عنوان كتاب از نويسندگان ايرانى يا كتاب هاى مربوط به ايران را ترجمه و منتشر كرده است. ابوالفضل صالح نيا، رايزن سابق فرهنگى كشورمان در سوريه كه اشراف كاملى بر وضعيت صنعت چاپ و نشر اين كشور دارد، بازار كتاب سوريه را بازارى محدود عنوان مى كند و مى گويد: «چاپ و نشر كتاب تحت كنترل شديد دولت است و براى چاپ و توزيع، مجوزهاى جداگانه اى لازم است. رايزن سابق فرهنگى كشورمان در سوريه معتقد است: ناشران كشورما بازار جهان عرب بويژه سوريه را نمى شناسند و علاقه اى به همكارى با ناشران فعال اين كشور ندارند.
اين در حالى است كه جهان عرب جولانگاه كتاب هايى است كه درباره ايران نوشته مى شود كه ما بى اطلاع هستيم». تركيه: صنعت نشر گران اما آزاد در كشور تركيه، احمد شاملو، فروغ فرخزاد و جمال زاده نام هاى آشنايى براى مردم اين كشور هستند. كتاب هاى جامعه شناسى، موضوع خاورميانه، تاريخ ايران، روابط تاريخى ايران و تركيه در رتبه هاى بعدى كتاب هاى مورد علاقه مردم تركيه قرار مى گيرند. در كشور تركيه چاپ و نشر كتاب آزاد است و دولت هيچ دخالتى در اين صنعت ندارد. فقط چند مؤسسه دولتى اقدام به چاپ برخى كتب تاريخى كرده اند. وزارت فرهنگ و وزارت آموزش ملى تركيه نيز اقدام به ترجمه و چاپ شاهنامه ، گلستان و بوستان سعدى و مثنوى كرده اند. در حال حاضر كتاب هاى نويسندگانى چون دكتر على شريعتى و دكتر مطهرى از اقبال زيادى در ميان روشنفكران تركيه برخوردار هستند.

ناشران روشنفكر تركيه در چند سال اخير به سراغ ادبيات معاصر ايران آمده و برخى رمان هاى نويسندگان معاصر كشورمان را ترجمه و منتشر كرده اند. در سال گذشته دكتر حجابى استاد دانشگاه آنكارا به دعوت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى در سفرى به ايران، وضعيت صنعت چاپ و نشر تركيه را تشريح كرد و از ناشران ايرانى خواست در صنعت چاپ و نشر اين كشور حضور فعالى داشته باشند. وى خاطرنشان كرد كه براى ناشران ايرانى مشكلى وجود ندارد. استاد دانشگاه آنكارا گفت: «به علت مشكلات اقتصادى و گرانى كاغذ و عدم ارائه سوبسيد از سوى دولت، تيراژ كتاب پايين است. ناشران به اجبار از اروپا كاغذ مى خرند و ماليات كلانى به دولت مى پردازند. استاد دانشگاه آنكارا همچنين تأكيد كرد ناشران ايرانى با سرمايه گذارى و فعاليت در اين صنعت مى توانند در بخشى از بازار كتاب تركيه سهم قابل توجهى داشته باشند». با توجه به گفته هاى دكتر حجابى مى توان نتيجه گرفت دولت تركيه براى حضور ناشران ايرانى مشكلى ايجاد نخواهد كرد. اما ناشران ايرانى معتقدند به دليل پاره اى مسائل سياسى اين كشور نمى توان حضور چشمگيرى داشت چون سياست دولت تركيه با افكار و خواسته هاى مردم تركيه متفاوت است. هند: صنعت پررونق، مردم مطالعه گر از ميان كشورهايى كه بازار كتاب آنها مورد بررسى قرار گرفت، كشور هند بيشترين آمار را در نشر و تيراژ كتاب داراست.
همه ساله بيش از ۱۶ هزار ناشر ۷۰ هزار عنوان كتاب در هند منتشر مى كنند كه ۴۰ درصد اين كتاب ها به زبان انگليسى است. اين كتاب ها در شكل Textbook ، مرجع و كتاب هاى كودكان منتشر مى شود. بيشتر كتاب هايى كه در اين كشور چاپ مى شوند در حوزه علوم كاربردى، مهندسى، تكنولوژى و سياست است. كتاب هاى مورد علاقه عموم مردم اين كشور را كتاب هايى چون خياطى، آشپزى، شنا، طالع بينى، يوگا، سلامت، زيبايى و مسافرت شامل مى شود. هند با پتانسيلى كه داراست بازار بزرگى براى ناشران ما محسوب مى شود به شرطى كه بازار شناسى، بازاريابى و بازار گردانى آن هم به صورت حرفه اى توسط اتحاديه هاى ناشران و سرمايه گذاران صورت گيرد. البته در حال حاضر صادر كننده هاى فعالى كتاب هاى ايرانى را به كشور هند صادر مى كنند. اما دولت هند خواهان خريد كتاب نيست بلكه تمايل به خريد كپى رايت كتاب هاى ايرانى از ناشران دارد. به نظر برخى ناشران هندى ضرورى است كه ناشران ايرانى كه در حوزه هاى علوم مهندسى و پزشكى فعال هستند با ۵ هزار ناشر هندى كه در اين حوزه ها كار مى كنند روابط متقابلى برقرار كنند. چين ؛ بگذار صد گل بشكفد در سال ۱۳۴۹ ه- .ش كه حزب كمونيست برچين حاكم شد صنعت چاپ و نشر محدود شد و در اختيار اين حزب قرار گرفت كه در نتيجه بخش خصوصى از صحنه خارج شد. اما بعد از اصلاحاتى كه در سال ۱۳۷۹ ه- . ش در اين كشور ايجاد شد، فكر و انديشه جديدى شكل گرفت و برنامه ريزى براى اصلاحات فرهنگى شروع شد، بعد از پيوستن چين به سازمان تجارت جهانى (WTO) اين كشور مجبور به آزاد سازى حوزه هاى نشر چون؛ مطبوعات و كتاب شد.
در سال ۲۰۰۴ بيش از ۲۰۰ هزار عنوان كتاب با تيراژ۱۶‎/۵ ميليارد نسخه منتشر شده است. در اين كشور حدود ۷۰ هزار كتاب فروشى وجود دارد و نيمى از اين كتاب فروشى ها متعلق به مؤسسه انتشاراتى «Shinkoh book» است. بازار بين المللى چين بعد اصلاحات در فرهنگ راههاى متعددى را براى نشر جهانى فراهم كرده است. شعار اصحاب فرهنگ اين كشور كه مى گويد: بگذار صد گل بشكفد نمايانگر توجه جدى به اين صنعت است و نمايشگاه بين المللى كتاب پكن يكى از اين گل هاى شكوفا شده است. در نمايشگاه بين المللى پكن برخلاف نمايشگاه بين المللى تهران ، كتاب به فروش نمى رسد هدف اصلى در اين نمايشگاه خريد و فروش كپى رايت است. در نمايشگاه بين المللى پكن ۲۰۰۴ حدود ۱۷ ميليون دلار كپى رايت خريد و فروش شد. ۱۲ هزار عنوان كپى رايت از خارجى ها خريدارى شد و مابقى توسط چينى ها به فروش رسيد. با توجه به ايجاد فضاى باز و آزاد فرهنگى بويژه در صنعت چاپ و نشر كتاب، مى توان نگاه عميق ترى به اين بازار داشت. «محمد سابقى» رايزن سابق فرهنگى ايران در چين كه برپايه سال ها فعاليت فرهنگى در اين كشور بازار نشر كتاب چين را مورد بررسى قرارداده است، مى گويد: «چينى ها فرهنگ خاصى دارند و بازارهايشان نيز داراى ويژگى هاى خاصى است و وارد شدن به بازارهاى چين بويژه بازار كتاب اين كشور نيازمندداشتن روش هاى ويژه اى است.
سابقى مى افزايد: «ناشران كشور ما بايد با آگاهى و دانش، نيازهاى بازار چين را بشناسند. در بازار چين زمينه براى ورود كتاب هاى ما وجود دارد. بنابراين بايد بازار را شناخت، وارد شد و ماندگار ماند. همچنين از طريق بازار چين مى توان به بازارهاى پيرامونى چين هم واردشد». براساس آمارهاى موجود، در طول تاريخ مراودات فرهنگى ايران و چين حدود۸۰۰ عنوان كتاب ايرانى به زبان چينى در اين كشور منتشر شده است. شاهنامه فردوسى، مثنوى معنوى، بوستان و گلستان، رباعيات خيام كه توسط سفارت ايران در چين ترجمه شده بود بوسيله ناشر چينى و با هزينه ۳۵۰ هزار دلار منتشر شده است. همچنين كتاب هايى چون از نيما تا امروز و منتخبات ۲۷ شاعر ايرانى معاصر نيز در چند سال گذشته توسط چينى ها چاپ و منتشر شده است. همانگونه كه گفته شد كتاب هاى ايرانى توسط ناشران چينى منتشر شده است كه بيانگر حضور ناچيز ناشران ايرانى درعرصه صنعت چاپ و نشر چين است. به گفته رايزن سابق فرهنگى كشورمان بستر براى نشر كتاب هاى ادبى، كودكان، علوم انسانى، هنر، آموزشى ، فنى و عملى مهياست. ناشران ايرانى با شناخت بازار كتاب چين مى توانند در زمينه هاى چاپ رمان، زندگينامه شخصيت هاى بزرگ، جايگاه ويژه اى در اين بازار كسب كنند.