خوان يغما
گروه: ضرب المثل

هر گاه ثروت و مكنتي در معرض دستبرد و غارت و چپاول افراد زورمند متعدي قرار گيرد و چيزي براي صاحب مال و يا وارثان صغير و ناتوان باقي نگذارند ناظران خيرانديش اصطلاحاً مي گويند:«مگر خوان يغماست كه اين طور چپاول مي كنند؟» به طوري كه ملاحظه مي شود از تركيب دو لغت خوان و يغما به مفهوم سفرۀ غارت و چپاول افاده معني مي كنند در حالي كه چنين نيست و واژۀ يغما در اين عبارت معني و مفهوم ديگري دارد و عمل غارتگري و چپاول به هيچ وجه با معني واقعي و تاريخي خوان يغما تطبيق نمي كند.

همانطوري كه اشاره شد خوان يغما به معني سفرۀ غارت چپاول نيست و متأسفانه مانند ساير غلطهاي مشهور، اين عبارت هم به غلط، مشهور و مصطلح گرديده است. نگارنده نيز تحت تأثير همين اشتباه در صدد برنيامد راجع به ريشۀ تاريخي اين ضرب المثل زحمت تحقيق و حتي تفكر به خود دهد زيرا ظاهراً چنين به نظر مي رسيد كه خوان يغما لغت مركبي است از دو واژۀ خوان به معني سفره و يغما به معني غارت، و ارتباطي با اين قسمت كه ناظر بر ريشه هاي تاريخي و واقعي امثال و حكم است نخواهد داشت ولي در يكي از مجلات ماهانۀ تهران مقالۀ محققانه اي به قلم دكتر علي اصغر حريري تحت عنوان: تحقيقي دربارۀ نام و هنگام جشن سده، درج و حقيقت قضيه- البته بر راقم اين سطور- روشن گرديده است.

نويسندۀ محترم در مقالۀ مزبور ضمن شرح مبسوط و مستدلي ثابت كرد كه جشن سده در اصل جشن شگه بود و با جشني كه پنجاه روز پيش از نوروز برپا مي داشتند به هيچ وجه ارتباطي ندارد. چون در آن مقاله مطالب جامع و سودمندي راجع به خوان يغما نوشته شده است لذا براي روشن شدن ريشۀ تاريخي اين عبارت مثلي كه به غلط شهرت يافته بهتر دانست كه آن مطالب را عيناً نقل كند:

«... ما در ضمن مطالعات خود به جشني برخورديم كه معمول اقوام سگان بود كه در ايران به غلط ساكاها مي نويسد و نام آن جشن را سياحان يا مورخان يوناني سكئه يا سگه ضبط كرده اند. تشريفات اين جشن درست مطابق همان تشريفات جشن سده است و از اينجاست كه مي توان گفت كه سده در اصل سگه بوده است- سدك= سگك- و اينكه حرف گاف مبدل به دال شده است به چندين دليل امكاني دارد كه پذيرفتني است.

«در عهد اسلامي پس از آنكه طوايف توراني ماوراءالنهر جاي سگان قديم را گرفتند دين و آيين قديم و حتي عادات سگان را اخذ كرده بودند و از آن جمله جشني كه به طرز جشن سگه مي گرفتند خوان يغما مي ناميدند و چنان كه مي دانيم يغما نام گروهي از تورانيان است كه چندي بعد به شهري داده شده است كه در نزديكي خجند كنوني واقع بوده است. در عهد مغولي و تيموري به اين گونه جشنهاي همراه با ضيافت نام طوي بر وزن خوي داده مي شد كه امروز در آذربايجان به جشن عروسي اطلاق مي شود.

در اوستا چندين بار از رسم طويهاي عظيم و خوان يغما كه از ملوك كيان و ملوك قديم و خراساني، اشكانيان اباورد- ابيورد- داده مي شده است سخن رفته است. و آخرين ملك ايراني اسلامي كه جشن سده را به طرز سگان گرفت و خوان يغما نهاده مرداويج ديلمي بود.

در باب خوان يغما سعدي گويد:

اديم زمين سفرۀ عام اوست

برين خوان يغما چه دشمن چه دوست

«نسبت غارتگري نيز كه بر تركان يغما داده اند اشاره به همين جشن و به همين عادت سورچراني و ضيافت عام است و گرنه تركان يغما در حقيقت مردمي سغدي و ايراني و سخت متمدن بوده اند و شهرنشين، نه مانند و تراكمه كه از تربيت مواشي و تركتازي و غارتگري معاش مي گذرانيدند.

از سطور بالا چنين معلوم مي شود كه خوان يغما نام يكي از جشنهاي مجلل و باشكوه تورانيان ماوراء النهر بوده است كه آداب و رسوم آن را از جشن سگه اقتباس كرده اند. توضيح آنكه در اين جشن سفره هاي وسيعي مي گسترانيدند. انواع و اقسام خوراكهاي لذيذ و نوشيدنيهاي خوشگوار در آن مي نهادند. از عموم طبقات دعوت مي كردند كه در اين ضيافت عمومي حاضر شوند و ضمن انجام ساير مراسم معموله بخورند و بنوشند. اگر به اين سفره و ضيافت عام نام خوان يغما داده شده است شايد از اين جهت بوده كه شركت كنندگان در جشن مجاز بودند ضمن اكل و شرب هر چه مي خواهند با خود ببرند.