قصه هاي ايراني ۳
گروه: افسانه ها و فرهنگ توده

(بخش سوم )

قصه هاي ايراني وتحقيقات غربيان
ميدانيم كه در قرون گذشته اهل فضل و ادب به دانش توده و از جمله قصه هاي عاميانه عنايت و اعتنائي نمي كرده اند و ورود در اين مباحث را دون شان خود ميدانسته اند آنچه هم تاليف و تدوين شده اتفاقي و استثنائي است مثلا سخن شناسي صاحبدل به حكم ذوق شخصي مجموعه اي تدوين كرده يا كاتب تنگدست و بيكاري به فرمان صاحب قدرتي به كتابت و استنساخ داستان و قصه اي پرداخته است .
در سده هاي اخير وضع ، حتي بدتر از اين بوده و تقريبا هيچ كاري انجام نگرفته است شايد به خاطر حوادث و سوانح اندوهباري كه براين سرزمين و مردم آن گذشته است ارباب ذوق وحال همان آسايش نسبي قديم را نيز نداشته اند تا دست و دلشان پي اين نوع كارها برود . آنچه شده در همين پنجاه سال اخير شده است .
اما غربيان و خارجيان كه از سيصد سال پيش با كشور ما سروكار پيدا كردند و خواستند ما را به درستي و خيلي خوب بشناسند و ميدانستند كه قصه ها و مثل ها و آداب و معتقدات يك ملت معرف روحيات و سجايا و خلق و خوي آن ملت است در راه گردآوري و تدوين و ترجمه قصه هاي ايراني گام هاي موثري برداشتند . به عنوان نمونه از مستشرق فرانسوي پتي دلاكروا ياد مي كنيم كه در سالهاي 1710-1712 مسيحي مجموعه اي بي عنوان و به ظاهر مجهول المولف را كه به سبك هزار و يك شب بوده به نام « هزار و يك روز » ترجمه و منتشر كرده است .
اما از آغاز قرن حاضر توجه غربيان فزوني گرفته است و به مطالعه جدي و بررسي دقيق فولكور ايران و قصه هاي ايراني پرداخته اند و بخصوص ايران شناسان روسيه قديم و كشور شوروي امروز با علاقه بيشتر و موافق موازين علمي اينكار را دنبال كرده اند و « پيش آهنگ آموزش آن ژوكوفسكي » است كه در سال 1901 كتاب نمونه هاي آثار ملي را منتشر كرده است .
اين توجه غربيان در قرن حاضربا دقت قابل تمجيد ، روش منظم علمي وشوق وحرارت دنبال شده است بطوريكه حتي مجلس خواني پرده داران را هم از نظر دور نداشته اند ودر گردآوري آن كوشيده اند . توضيح مطلب آنكه تا سي چهل سال پيش هنرمندان و نقاشان توده كه اين روزها بغلط آنانرا نقاش قهوه خانه اي مي خوانند پرده هاي رنگ روغني بسيار زيبا مي ساختند بطول چند متروعرض تقريبي يك متر ونيم كه حوادث مختلف را مجسم ميساخت ، ومثلا وقايع دلخراش كربلا وخروج غيرتمندانه شيعيان به رهبري مختار ثقفي و روايت عاق والدين و مانند اينها را نشان ميداد . دارنده پرده كه فوت وفن كار را آموخته بود در گذرگاه و كنار ديواري يك مجلس از مجالس پرده را باز ميكرد و با لحن گيرائي درباره آن حادثه سخن ميداد اما سربزنگاه كه ماجرا به اوج خود ميرسيد ، ازحاضران نياز مختصري طلب ميكرد و به اصطلاح خودشان « دوران ميزد ».

ثبت و ضبط سخنان پرده دار معركه گير كه خيلي سريع و تند بيان ميشد البته دشوار بود و اساسا كسي متذكر نبود كه چنين مطالبي ارزش علمي دارد phillotاما يكي از ايران شناسان موسوم به د . ث . فيلوت با كمك يكنفر ايراني متن پنج مجلس از مجالس اين پرده گردانان دوره گرد را جمع كرده و بهمراه ترجمه انگليسي آن در 1906 مسيحي منتشر ساخته است .
عده اي از علماي زبان شناسي نيز در ضمن تحقيقات و مطالعات مربوط به زبانها و لهجه هاي ايراني مقداري قصه هم جمع كرده اند كه مطالعات kurdisch persian forschungen در زبان كردي موسوم به oskarmanا سكارمان از اين قبيل است اين محقق دقيق سه جلد از تحقيقات خود را شخصا در سالهاي 1906 تا 1909 در برلين چاپ كرده وسه مجلد آنهم بعد از او به اهتمام ك. هادانك در سنوات 1926 و 1930 و 1932 چاپ و منتشر شد و از نمونه هاي خوب و دقيق اين تحقيقات است .
اسكارمان در ضمن همين تحقيقات مقداري قصه كردي نيز گردآورده است . آ . بريكتو هم از جمله كساني است كه در مورد قصه هاي ايراني با علاقه كار كرده است . او در كتابخوانه برلين به مجموعه اي از قصه هاي ايراني برمي خورد كه نظر او را جلب ميكند . مولف اين مجموعه مانند بسياري از نويسندگان قديم بسبب فروتني و حجب ذاتي و ناقابل دانستن كار خويش ، خود را معرفي نكرده واز اين رو ناشناخته مانده است و بريكتو آن مجموعه را در سال 1910 به زبان فرانسوي ترجمه و منتشر كرده است .
بعد از بريكتو نوبت ميرسد به آرتور كريستين سن مستشرق ايران دوست دانماركي كه به سال 1914 در سفري كه به تهران آمده است با شوق و علاقه اي وافر بفكر گردآوري قصه هاي ايراني مي افتد و تقريرات يكنفر قصه پرداز با كمال و هنرمند ايراني ، سعيد فيض الله ملقب به نديم الملك را يادداشت و تدوين كرده و در سال 1918 بهمراه ترجمه فرانسوي آنها منتشر ساخته است .
اين ايران دوست محقق و دانشمند علاوه بر شصت كتاب و رساله مهم و تحقيقي كه در باره ايران نوشته بطوريكه خود حكايت ميكند در سال 1922 مصمم ميشود كه ايرانيان بي اعتنا به فولكور ايران را بر ارزش اين گنجينه بي مانند و غني بخصوص به اهميت قصه هاي عاميانه واقف سازد ، از اين رو مقاله اي مينويسد و كوششي را آغاز ميكند كه از نظر يك فرد ايراني تاثرانگيز و عبرت آور است و بهتر آنكه ماجرا را از زبان قلم خود او بشنويد .
« در مجله فارسي ايرانشهر كه آقاي كاظم زاده ايرانشهر از سالهاي پيش در برلين منتشر ميساخت در شماره بيست و يكم نوامبر 1922 اين جانب مقاله اي در باره تحقيق افسانه ها نوشتم ودر آن كوشيدم خوانندگان ايراني را از اهميت گردآوري و انتشار مواد و مطالب ملي و عاميانه و بخصوص افسانه ها و نقل هائي كه در دهان مردم است آگاه سازم » ولي افسوس كه با اينهمه باز هم از طرف ايرانيان قدمي اساسي برداشته نمي شود و كاري مهم انجام نمي گيرد .

باري ، بعد ازاين تاريخ يعني پس از كارهاي ارزشمند كريستين سن « از نظر تحقيق درباره قصص مجموعه اي كه د . ل . ر . لوريمر به لهجه هاي رايج در كرمان و ناحيه بختياري با ترجمه انگليسي آن انتشار داده اند .
گردآورندگان ايراني
در ايران علاوه بر آنكه در گذشته نوشتن قصه و تدوين آن بدستور افراد مرفه و متفنن و علاقه مند متداول بوده و « ايرانيان ادب دوست نسخه هاي خطي زيبا را كه بر كاغذهائي مستحكم و گرانبها نوشته شده بود » حفظ مي كرده اند و نسخ بسياري از آنها در كتابخانه هاي اروپا و امريكا موجود است از آغاز ورود صنعت چاپ به ايران هم تعدادي از قصه هاي معروف وپرخواننده مانند رموز حمزه ؛ حسين كرد شبستري ؛ اميرارسلان نامدار ؛ فلك ناز ؛ چهل طوطي ؛ خاورنامه و اسكندرنامه بدفعات چاپ و منتشر شده است و قابل ملاحظه آنكه اين دسته از قصه ها در همه شهرها و در گروههاي مختلف سني خواننده و شنونده داشته است .
آقاي دكتر محمدجعفر محجوب استاد فاضل دانشگاه تهران در احياء مآخذ قديمي ادبيات توده ومعرفي اين آثار كوشش هاي قابل تحسين كرده است بعد از آن دوره يعني در سي چهل سال اخير نيز در اين راه مجاهدت هائي شده است كه نخست بايد از مرحوم حسين كوهي كرماني ياد كرد كه « چهارده افسانه روستائي » را به سال 1314 خورشيدي چاپ كرده است . بعد از وي شادروان صادق هدايت كه شيفته وستايشگر فرهنگ توده بود و خدمات او در اين رشته هرگز فراموش نخواهد شد تعدادي قصه را بهمراه مقدمه اي سودمند به سال 1318 خورشيدي در مجله موسيقي انتشار داد و از آن به بعد نيزدرگردآوري و چاپ چندي از « افسانه ها » مشوق وراهنماي مرحوم صبحي مهتدي شد .
يكي ديگر از پيش كسوتان فعال گردآوري افسانه ها نيز آقاي امير قلي اميني اصفهاني است كه « سي افسانه » را در حدود پنجاه و پنج سال پيش منتشر كرده است . قصه هائي را كه داراي روايات متعدد بوده اند درهم نريخته ايم . سابق براين بعضي ها برخلاف اصول علمي از مجموع رواياتي كه در اختيار داشته اند روايت تازه اي ساخته اند و با نثرادبي روايتي تازه نوشته اند . اين كار، ناصواب وخطاي محض است و ما مرتكب چنين خطا و غلطي نشده ايم بلكه بهترين و كاملترين روايتها را عينا و بي كم و زياد آورده ايم و دست دومي ها را بالفعل با نام و نشان راوي و مشخصات محل تلخيص كرده ايم تا زماني برسد كه امكان چاپ و انتشار همه روايتها فراهم شود چه ، هيچكس مجاز نيست كه در روايت مختلف يك قصه دست ببرد و در آن دخل و تصرف كند .